Qui sont les Dongsoniens?
C’est très important de les connaître car on sait qu’ils étaient les propriétaires de ces tambours de bronze. Sont-ils les ancêtres des Vietnamiens actuels? On sait très peu de choses sur ces gens et leur culture car les recherches entamées au début du XXème siècle par les Français, ont été interrompues pendant les longues années de guerre que le Vietnam a connues. Par contre on est certain qu’au 1er siècle de notre ère, le Dongsonien prit fin avec l’annexion chinoise.
C’est seulement à partir de 1980 que les fouilles archéologiques furent reprises. On commença à connaître mieux leur origine, leur mode de vie ainsi que leur sphère d’influence. Grâce à la documentation archéologique enrichie d’une manière exceptionnelle ces dernières années, l’origine du Dongsonien a été assez éclairée. Cette culture prend sa source parmi les cultures pré- dongsoniennes. (celles de Phùng Nguyên, Ðồng Dậu et Gò Mun). On n’a pas besoin d’aller si loin rechercher au Nord ou à l’Ouest l’origine de cette culture. Le Dongsonien est en fait le résultat d’une succession des étapes correspondant à ces trois cultures évoquées ci-dessus dans un développement culturel continu. L’éminent archéologue vietnamien Hà Văn Tấn a eu raison de dire avec solennité: Rechercher les origines du Dongsonien au Nord ou à l’Ouest, comme l’avaient fait jadis plusieurs chercheurs, c’est émettre une hypothèse sans fondement scientifique.
Grâce aux cartes de répartition des sites archéologiques dans le bassin du fleuve Rouge, on s’aperçoit que les cultures pré-dongsonienes de l’Âge du Bronze occupaient exactement la même région où étaient situés les sites de la culture de Phùng Nguyên. On peut dire sans hésitation que la culture de Ðồng Sơn s’étend de la province de Hoàng Liên Sơn au nord jusqu’à la province Bình Trị Thiên au Sud.
Les Dongsoniens étaient avant tout des riziculteurs avertis. Ils cultivaient le riz en brûlis et en champ inondé. Ils élevaient buffles et porcs. Mais c’est l’eau qui faisait à la fois leur richesse et leur premier souci car elle pouvait être meurtrière, sortir du fleuve Rouge pour engloutir des récoltes. Ils étaient des navigateurs hardis, si proches des fleuves et des côtes qu’ils avaient l’habitude de prendre les pirogues dans leur déplacement. Cette coutume était tellement ancrée dans leur esprit qu’ils ont construit pour leurs habitations, des maisons en bois sur pilotis à l’immense toit recourbé aux deux extrémités décorées d’oiseaux totémiques et ressemblant énormément à une pirogue.
Même dans leur trépas, ils ont conçu des cercueils en forme de pirogues. Selon Trịnh Cao Tường, un spécialiste dans l’étude des maisons communales (đình) des villages vietnamiens, l’architecture de la maison communale vietnamienne exhaussée sur pilotis témoigne de l’écho de l’esprit des Dongsoniens continuant à être présent encore dans la vie journalière des Vietnamiens.
Les Dongsoniens avaient coutume de se tatouer le corps, mastiquer une préparation à base de noix d’arec et laquer les dents en noir. Le tatouage, révélé souvent comme une pratique « barbare » dans les annales chinoises, était si l’on en croit les textes vietnamiens, destiné à protéger les hommes des attaques des dragons d’eau (con thuồng luồng).
L’habitude de chiquer le bétel est très ancienne au Vietnam. Elle existait bien avant la conquête chinoise. En évoquant le laquage des dents, on ne peut pas oublier la phrase célèbre que l’empereur Quang Trung a prononcée avant la libération de la capitale « Thăng Long » occupée par les Qing: Đánh để được giữ răng đen. Combattre les Chinois pour libérer la ville et pour garder les dents noircies. On voit bien sa volonté politique de vouloir pérenniser la culture vietnamienne, en particulier celle des Dongsoniens.
Ceux-ci portaient les cheveux longs en chignon et soutenus par un turban. D’après certains textes vietnamiens, ils avaient des cheveux courts pour faciliter leur marche dans les forêts des montagnes. Leurs vêtements étaient confectionnés avec les fibres végétales. Lors des fouilles récentes de la nécropole de Làng Cả (Việt Trì) en 1977 et en 1978, on s’aperçoit que les différences de fortune étaient prononcées chez les Dongsoniens dans l’analyse du mobilier funéraire. L’opulence est visible dans certaines tombes individuelles. La société commence à se structurer de manière à faire apparaitre l’écart entre les riches et les pauvres à travers le mobilier funéraire. Il n’y a plus de doute sur l’hiérarchisation de plus en plus poussée dans la société des Dongsoniens. On la trouve également dans leur hiérarchie militaire: le port d’armures métalliques était réservé aux grands chefs militaires. Les chefs de moindre importance devaient se contenter de cuirasses de cuir ou de cottes d’armes en écorce d’arbre, pareilles à celles des Dayak à Bornéo en Indonésie.
Lors des fouilles archéologiques récentes, les archéologues vietnamiens sont confrontés au mode d’inhumation pratiqué par les Dongsoniens. Ceux-ci usaient de divers modes de sépultures: inhumations dans les fosses (mộ huyện đất) avec le décédé en position allongée ou accroupie (Thiệu Dương), sépultures en cercueils-pirogues (mộ thuyền) (Việt Khê, Châu Can, Châu Sơn), sépultures en jarres de bronze ou tambour retourné (mộ vò)( Đào Thịnh, Vạn Thắng) .
On a trouvé seulement le mode de sépulture en cercueil-barque dans certaines régions du Nord Vietnam (Hải Phòng, Hải Hưng, Thái Bình, Hà Nam Ninh et Hà Sơn Bình). L’aire est très limitée si on la compare à la zone d’influence de la culture de Đồng Sơn. Par contre, dans les sites dongsoniens célèbres comme Làng Cả (Vĩnh Phú), Đồng Sơn, Thịệu Dương (Thanh Hoá), Làng Vạc (Nghệ Tĩnh), aucun mode d’inhumation en cercueil-pirogue n’a été signalé. Certains archéologues vietnamiens comme Hà Văn Tấn pensent que les cercueils avaient la possibilité de se conserver car ils se trouvaient dans une zone de marais. Ce n’est le cas des autres cercueils car ils étaient situés dans des endroits défavorables où l’eau pouvait tout effacer au fil du temps.
Selon l’archéologue vietnamien Hà Văn Tấn, la zone de marais pouvait être à l’époque dongsonienne, une région marécageuse dont les gens avaient une condition de vie semblable à celle des gens ayant l’habitude de tremper leur peau et leur squelette dans l’eau durant leur existence et dans leur décès. (Sống ngâm da, chết ngâm xương). Rien n’est étonnant de trouver en ces gens leur mode de pensée et leur façon d’enterrer les morts dans les cercueils en forme de pirogues car pour eux, de la naissance jusqu’à la mort, le moyen de transport reste toujours la pirogue.
D’autres archéologues se posent des questions sur la disparition de cette coutume chez les Vietnamiens. Pourquoi ce mode de sépulture continue-t-il à être pratiqué par les Mường, cousins proches des Vietnamiens d’aujourd’hui? Pourtant ils ont les mêmes ancêtres. L’explication qu’on peut donner est la suivante: la diversité des inhumations montre bien le caractère « disparate » chez les Dongsoniens. Considérés comme des Indonésiens (ou Austroasiens (Nam Á en vietnamien)), ils sont en fait des populations de même culture mais ils demeurent physiquement hétérogènes. Pour les chercheurs russes Levin et Cheboksarov, les Indonésiens seraient un mélange d’Australoïdes et de Mongoloïdes. Ils étaient issus de la fusion des Luo Yue (Lac Việt), (des éléments Australo-Mélanésoïdes, anciens habitants de l’Indochine orientale qui restaient encore sur le continent) et des éléments mongoloïdes venant probablement par le fleuve Bleu des confins du Tibet et du Yunnan à l’époque des Printemps et Automnes (Xuân Thu). Il n’apparaît pas que la diversité physique soit accompagnée d’une diversité culturelle.
A chaque époque, le même outillage et les mêmes coutumes semblent communs à tous. S’il y a une différence dans le mode d’inhumation, tout cela peut s’expliquer par le manque de moyens et la sinisation forcée chez les Vietnamiens. Ce n’est pas le cas des Mường, qui, réfugiés dans les coins les plus reculés des montagnes, peuvent pérenniser cette coutume sans aucune difficulté. Selon l’archéologue Hà Văn Tấn, il est possible de se retrouver dans cette hypothèse illustrée par l’exemple du mode d’inhumation qui s’effectue aujourd’hui d’une manière différente chez les Vietnamiens du Sud (issus d’un mélange des Vietnamiens, des Chinois, des Chams et des Khmers) et ceux du Nord bien qu’ils soient issus du même peuple et de la même culture.
C’est sous des traits pittoresques qu’on commence à connaître mieux les Dongsoniens lors des fouilles archéologiques. Il n’y a plus de doute sur leur origine. Ils appartenaient aux Cent Yue ou Bai Yue car on retrouve en eux tout ce qui a trait aux Bai Yue: tatouage, laquage des dents, chique du bétel, adoration des animaux totems, maisons sur pilotis, utilisation des tambours etc … parmi les 25 éléments caractéristiques trouvés chez les Yue et cités par le sinologue britannique Joseph Needham. Ils étaient désignés dans les annales chinoises par différents noms génériques: Man Di à l’époque des Printemps-Automnes, Cent Yue (ou Bai Yue) à l’époque des Royaumes Combattants (Tam Quôc), Kiao Tche (ou Giao Chi en vietnamien) à l’époque de la domination des Han (ou Chinois).
Selon l’érudit vietnamien Đào Duy Anh, le nom de Kiao Tche (Giao Chỉ) donné aux peuples de Yue dans le nord du Vietnam désigne originellement les territoires occupés par les Yue adorant le kiao long (giao long) (crocodile-dragon), kiao et tche signifiant respectivement dragon et territoire. Cette hypothèse a été reprise et soutenue par les archéologues vietnamiens Hà Văn Tấn et Trần Quốc Vượng. Ce crocodile-dragon, animal totémique des Dongsoniens est retrouvé dans le mobilier funéraire: les haches, les lances, les plaques d’armure et les vases thạp (Đào Thịnh par exemple). C’est de ce mélange multiple de Dongsoniens avec d’autres groupes ethniques de Si Ngeou (Tây Âu), ancêtres des Tày, Nùng, Choang et proches parents des Thai dans les régions montagneuses de Kouang Si (Quảng Tây) et du Nord Vietnam au début de l’âge du fer (IIIème siècle A.C., époque Âu Lạc) que sont issus des Vietnamiens d’aujourd’hui.
Le territoire des Cent Yue est tellement vaste qu’il est formé par un triangle renversé avec le fleuve Yang Tse (Dương Tữ Giang) pour base, le Tonkin (Nord Viet Nam) pour sommet, les régions des Tcho-Kiang (Chiết Giang), Fou Kien ( Phúc Kiến) et Kouang-Tong (Quãng Đông) pour son côté oriental et les régions des Sseu-tchouan (Tứ Xuyên), Yunnan (Vân Nam), Kouang Si (Quảng Tây) pour son côté occidental. (Paul Pozner). Beaucoup de chefferies y étaient crées et il n’y avait pas de frontière pour la diffusion et la circulation de leurs traditions, en particulier la fabrication et l’utilisation du tambour de bronze. C’est pourquoi il est possible que les tambours de bronze ont été fabriqués à la même époque dans les centres distincts des territoires des Yue (Vietnam, Yunnan, Kouangsi) selon les techniques de fonte différentes (cire perdue au Vietnam, sections de moule au Yunnan) et selon la disponibilité des ressources minières locales.
Dans les analyses des bronzes de Ðồng Sơn, on s’aperçoit que le pourcentage du plomb est plus important que celui de l’étain, ce qui constitue un fait exceptionnel dans la technologie du bronze dongsonien. Mais il est surprenant de retrouver à peu près la même teneur de plomb et d’étain dans l’analyse du bronze du tambour Kur en Indonésie. Il est impossible pour les Indonésiens de cette époque de savoir faire l’analyse chimique de ce tambour pour connaître la teneur de chaque métal. Ils devaient faire l’apprentissage auprès des Dongsoniens d’une manière directe ou indirecte. Cela conforte beaucoup l’hypothèse de la diffusion de la métallurgie du bassin du fleuve Rouge à partir du Vietnam à moins que les métallurgistes dongsoniens fussent présents sur leur territoire à cette époque.
Le tigre attrape sa proie.
C’est ce qu’on a vu sur le couvercle de la sépulture
en jarre de bronze Vạn Thắng.
De plus, les Dongsoniens savaient rechercher un alliage adéquat pour chaque type d’objets fabriqués. C’est le cas des armes trouvés dans les sites funéraires des Dongsoniens où la teneur du plomb est moindre et celle d’étain assez importante, ce qui leur confère un degré de dureté assez remarquable. De plus, les pourcentages des métaux entrés dans la composition chimique des bronzes de Jinning (Yunnan) sont sensiblement les mêmes que ceux des bronzes de la Chine antique. (Nguyễn Phước Long: 107).Ce n’est pas le cas des bronzes dongsoniens.
Ceux-ci étaient les produits locaux et originaux et ils appartenaient à la civilisation du fleuve Rouge. En vivant en bordure de la mer de l’Est ou mer de Chine (Biển Ðông), les Dongsoniens se trouvaient à proximité de grandes voies commerciales, ce qui a permis une large diffusion de leur culture et de leur tambour de bronze. C’est loin de 2km de la côte vietnamienne dans la région de Vũng Áng (Hà Tĩnh) qu’un pêcheur vietnamien pêcha par harsard en 2009 dans son filet deux objets dans la mer de l’Est, une hache en bronze et une pointe de lance datant de l’époque de Ðồng Sơn.
Cela prouve que les Dongsoniens ont utilisé la voie maritime pour établir un réseau d’échanges avec tous les états bordant la Mer de Chine méridionale (en partant du nord, dans le sens des aiguilles d’une montre). A Zhejiang (Triết Giang), lors d’une fouille archéologique à Thựơng Mã Sơn (An Cát, Hồ Châu ou Huzhou Shi), les archéologues chinois ont trouvé un objet qui n’était pas propre à cette région et qui appartenait sans aucun doute à la civilisation dongsonienne. C’est un tambour de bronze semblable à celui trouvé à Lãng Ngâm dans la province Bắc Ninh au Nord Vietnam. (Trịnh Sinh 1997). Puis à Canton, dans la tombe du roi Zhao Mei (Triệu Muội) identifié comme le second souverain de Nan Yue et connu sous le nom de Nam Việt Vương en vietnamien, on a découvert des situles cylindriques à décor géométrique (thạp) trouvées fréquemment dans les sites dongsoniens du Vietnam. Enfin on découvre aussi, le long de la côte vietnamienne (Champa, Chenla), dans les territoires où la culture de Sa Huỳnh fut présente à cette époque, des tambours de bronze, des dagues, des haches dongsoniennes dans les sépultures en jarre de bronze. (mộ vò). Plus loin encore, dans l’île (Hòn rái) de la province Kiên Giang, proche de l’île Phú Quốc, dans le golfe de Siam, fut découvert en 1984 lors de l’exhumation des corps, un tambour de bronze dongsonien dans lequel on découvre les haches, les pointes de lance ainsi que les os humains. On n’oublie pas non plus les tambours de bronze trouvés en Thaïlande et caractérisés par les 3 éléments cuivre, plomb et étain dans lesquels la teneur du plomb est allée jusqu’à 20% (U. Gueler 1944) témoignant de l’une des caractéristiques des bronzes dongsoniens (Trinh Sinh :1989: 43-50). La civilisation de Ðồng Sơn s’est développée dans un cadre très ouvert. Au Nord du Vietnam, la circulation d’informations et d’objets est facilitée par le fleuve Rouge prenant sa source dans le Yunnan et considéré comme la Route de soie fluviale entre le royaume de Dian et celui des Dongsoniens. Ceux-ci, avantagés par l’abondance des gisements de minerais sur leur territoire et par la proximité des côtes de la mer de l’Est, réussirent à développer un spectaculaire art de bronze et à imposer un style très original et particulier à travers leurs tambours de bronze, leurs situles et leurs magnifiques objets, ce qui peut expliquer probablement leur rôle de leadership dans la maîtrise de la fonte à la cire perdue et faciliter les échanges non seulement dans les territoires des Yue mais aussi dans des territoires aussi éloignés.
Pour les Dongsoniens comme pour les Yue , le tambour de bronze était non seulement un héritage cultuel commun qu’ils étaient censés de garder avec soin mais aussi un emblème de pouvoir et de ralliement au delà de leur village et de leur communauté ethnique. Le tambour de bronze qui se portait garant des rites agraires et de la cohésion sociale, était fabriqué par les métallurgistes locaux talentueux dans le seul but de perpétuer leur tradition ancestrale sans penser à aucun moment que leur oeuvre artistique pourrait devenir un objet de dispute entre les deux peuples vietnamien et chinois, l’un étant considéré comme l’héritier légitime des Cent Yue et censé de faire revivre la civilisation de ses ancêtres, celle des Bai Yue et l’autre, conquérant des territoires des Bai Yue et supposé de redonner aux descendants des Yue leur place qu’ils méritent dans la Chine d’aujourd’hui. On ne peut pas rester insensible à l’hypothèse défendue par le sinologue Charles Higham dans son ouvrage intitulé « The Bronze age of Southeast Asia« :
Le fait de rechercher les origines et les changements qui interviennent dans la seconde moitié du 1er millénaire avant notre ère dans la région conduit à l’oubli d’un point important. Ces changements prenant place dans ce que sont devenus aujourd’hui le sud de la Chine et le bassin du delta du fleuve Rouge ont été accomplis par les groupes qui échangeaient leurs idées et leurs biens en réponse à une forte pression venue du nord , de la part d’états puissants et expansionnistes (Chu (Sỡ), les Qin ( Tần) et les Han ( Hán) réussissant à les écraser finalement.
Au point de vue historique et culturel, tous ceux qui sont issus des Yue ont le droit de revendiquer cet héritage. Mais au point de vue logique, il n’y a que les Luo Yue (ou les Dongsoniens) des Baiyue qui ont réussi à former une nation et à avoir un pays autonome et indépendant (Vietnam). Ce n’est le cas des autres Yue qui étaient tous sinisés au fil des siècles lors de l’expansion impériale entamée par les Qin et les Han. Personne n’a le droit de contester le caractère Yue chez les Vietnamiens actuels. C’est aussi la remarque qu’a laissée l’ethnologue français Georges Condominas: Évoquer les Yue, c’est remonter aux sources de la vietnamité. (G. Condominas). Il est évident que la paternité des tambours de bronze revient aux Vietnamiens d’autant plus que ces instruments sacrés pourraient porter un message que leurs ancêtres (Dongsoniens) leur ont laissé. On connait bien l’inscription gravée sur la colonne de bronze du général Ma Yuan: Que cette colonne tombe et Giao Chỉ disparaitra (Ðồng trụ triệt, Giao Chỉ diệt). Où est-elle cette colonne de bronze lorsqu’on sait que le Giao Chi (le Vietnam) continue à exister encore aujourd’hui. En observant de près un tambour de bronze, on s’aperçoit qu’il ressemble à un tronc d’arbre coupé. Son tympan portant plusieurs cercles concentriques est analogue à la coupe transversale du tronc avec des cernes qui s’ajoutent au fil des siècles. Le tambour de bronze évoque-t-il la colonne de bronze de Ma Yuan?
Certains scientifiques pensent que le tambour de bronze est « l’arbre de vie ». C’est le cas du scientifique russe N.J. Nikulin de l’institut de culture de Moscou. En s’appuyant sur les découvertes et les suggestions des chercheurs vietnamiens (comme Lê Văn Lan) sur l’idée d’une « totalité « que représente le tambour de bronze à travers ses figurations, il arrive à la conclusion suivante: Le tambour de bronze est une représentation de l’univers: le tympan (ou le plateau), symbole du monde céleste et terrestre (thiên giới, trần giới), le tronc celui du monde marin (thủy quốc) et la base celui du monde souterrain (âm phủ). Selon lui, il y a une relation intime entre le tambour de bronze et le récit mythique des Mường, cousins proches des Vietnamiens actuels.
Dans la conception de la création de l’univers des Mường, l’arbre de vie symbolise la notion d’ordre universel contraire à l’état chaotique trouvé au moment de la création du monde. Le culte de l’arbre est une coutume très ancienne des Vietnamiens. L’aréquier trouvé dans la chique de bétel (chuyện trầu cau) témoigne de ce culte. Selon l’historien et archéologue Bernet Kempers, le tambour de bronze illustre une vision fondamentalement moniste (Oneness) du cosmos.
C’est ce tambour de bronze que les Han voulaient détruire pour sceller le sort des Dongsoniens car il était l’arbre de vie symbolisant à la fois leur force et leur conception de vie. Heureusement au fil des siècles, le tambour de bronze ne disparaît pas mais grâce aux pioches et aux pelles des archéologues français et vietnamiens, il est réapparu splendide et rayonnant pour permettre aux descendants des Dongsoniens de retrouver leur vraie histoire, leur origine sans être des barbares cuits.
Étant un instrument sacré, le tambour de bronze est plus que jamais impliqué dans la restitution et le témoignage de l’identité du peuple vietnamien qui a failli d’être gommée maintes et maintes fois par l’empire du Milieu au fil de son histoire.
Rất quan trọng biết đến người Đồng Sơn vì họ là chủ nhân của các trống đồng ở Việt Nam. Họ có phải là tiền nhân của nguời dân Việt hiện nay không? Chúng ta rất ít hiểu biết về họ và văn hóa vì chiến tranh Việt Nam trong nhiều năm qua khiến các cuộc khảo cứu bởi người Pháp vào đầu thế kỷ 20 phải đều tạm ngưng. Tuy nhiên chúng ta biết được một cách chắc chắn rằng ở đầu thế kỷ của Công Nguyên thì văn hóa Đồng Sơn bị kết thúc với sự thôn tính của người Trung Hoa ở Việt Nam. Mãi đến năm 1980 các cuộc khai quật khảo cổ học đuợc hoạt động trở lại. Chúng ta bắt đầu mới biết nhiều hơn về nguồn gốc, cách sống và phạm vi ảnh hưởng của họ. Nhờ các tài liệu khảo cổ học được phong phú một cách đặc biệt trong những năm gần đây, nguồn gốc của người Đồng Sơn đã được sáng tỏ. Văn hóa này có nguồn gốc từ các nền văn hóa có trước Đồng Sơn thường gọi là Tiền Đồng Sơn (văn hóa Phùng Nguyên, Ðồng Dậu và Gạc Mun). Chúng ta không cần phải đi quá xa để tìm ra nguồn gốc của nền văn hóa này ở miền Bắc hoặc miền Tây. Trên thực tế, văn hóa Đồng Sơn là kết quả của sự nối tiếp các giai đoạn tương ứng với ba nền văn hóa được đề cập ở trên trong một sự phát triển văn hóa liên tục. Nhà khảo cổ học người Việt nổi tiếng Hà Văn Tấn đã nói đúng với sự trân trọng như sau: Tìm kiếm nguồn gốc của người Đồng Sơn ở phương Bắc hoặc phương Tây, như một số nhà nghiên cứu đã làm trong quá khứ, đó là việc phát biểu một giả thuyết mà không có cơ sở khoa học.Nhờ các bản đồ phân phối của các địa điểm khảo cổ trong lưu vực sông Hồng, chúng ta có thể thấy rằng các nền văn hóa tiền-Đồng Sơn ở thời đại đồ đồng đều ở cùng một khu vực với các địa điểm của văn hóa Phùng Nguyên. Chúng ta có thể nói không ngần ngại rằng văn hóa Đồng Sơn lan rộng từ tỉnh Hoàng Liên Sơn ở phía bắc đến tỉnh Bình Trị Thiên ở phía Nam.
Người Đồng Sơn chủ yếu là những người nông dân sành sỏi. Họ thường đốt rừng làm nương rẫy và trồng lúa trên những cánh đồng ngập nước. Họ nuôi trâu và lợn. Nhưng chính nhờ nước khiến họ trở nên giàu có và cũng nó là mối quan tâm đầu tiên cho họ bởi vì nó có thể gây chết người và xuất phát từ sông Hồng để hủy phá tất cả mùa màng. Họ là những thủy thủ thông thạo, thường sống ở gần các con sông và bờ biển nên họ thường dùng thuyền bè khi di chuyển. Phong tục này đã ăn sâu vào tâm trí của họ đến nỗi họ xây dựng những ngôi nhà sàn bằng gỗ với mái cong khổng lồ ở hai đầu được trang trí với những con chim vật tổ và xem trông giống như một chiếc thuyền cho ngôi nhà của họ. Ngay cả trong cái chết của họ, họ đã thiết kế những chiếc quan tài theo dạng chiếc xuồng. Theo Trịnh Cao Tường, một chuyên gia nghiên cứu về các ngôi đình ở làng Việt, kiến trúc của đình làng Việt Nam được xây dựng trên sàn nhà biểu thị tiếng vọng tinh thần của người Đồng Sơn. Nó vẫn tiếp tục sự hiện diện trong cuộc sống hàng ngày của người dân Việt. Người Đồng Sơn thường xăm hình trên cơ thể của họ, thường nhai trong miệng một chế phẩm làm từ hạt cau và nhuộm răng đen. Việc xăm hình thường được xem như là một hành vi « man rợ » trong biên sử ghi chép Trung Hoa, nhưng theo các văn bản tiếng Việt, nhằm bảo vệ các người đàn ông với những cuộc tấn công của con thuồng luồng. Thói quen nhai trầu đã có lâu đời ở Việt Nam. Nó còn tồn tại trước cuộc chinh phạt của Trung Hoa. Khi nhắc đến thói nhuộm răng, người ta không thể quên câu nói nổi tiếng mà người anh hùng Quang Trung đã nói trước khi giải phóng thủ đô Thăng Long bị chiếm giữ bởi quân Thanh: Đánh để giữ được răng đen. Chúng ta có thể thấy rõ ý chí chính trị của vua Quang Trung muốn duy trì nền văn hóa Việt Nam, đặc biệt là của người Đồng Sơn.Họ hay để tóc dài qua búi tóc và được hỗ trợ bởi một chiếc khăn xếp. Theo một số văn bản tiếng Việt, họ có mái tóc ngắn để thuận tiện cho việc đi lại trong rừng núi. Quần áo của họ được làm bằng sợi thực vật. Trong các cuộc khai quật nghĩa địa ở làng Việt Trì gần đây vào năm 1977 và 1978, chúng ta thấy rằng có sự khác biệt giữa những người Đồng Sơn trong việc phân tích các đồ nội thất tang lễ. Sự phồn vinh được thấy trong một số ngôi mộ cá nhân. Không còn sự nghi ngờ gì về hệ thống phân cấp rõ rệt trong xã hội của người Đồng Sơn. Nó còn được tìm thấy trong hệ thống cấp bậc quân sự qua các áo giáp kim loại được dành cho các thủ lĩnh. Các tướng cấp dưới thì có những chiếc áo giáp bằng da hoặc áo khoác làm với vỏ cây, giống như những người Dayak ở đảo Borneo, Nam Dương.
Trong các cuộc khai quật khảo cổ gần đây, các nhà khảo cổ học Việt Nam phải đối mặt với phương pháp mai táng được thực hiện bởi người Đồng Sơn. Những người này đã sử dụng nhiều phương thức chôn cất khác nhau: chôn cất trong các hố (mô huyện đất) với người quá cố trong tư thế nằm hoặc ngồi xổm (Thiệu Dương), chôn cất trong quan tài mộ thuyền (Việt Khê, Châu Can, Châu Sơn ), chôn cất trong các hũ bằng đồng hoặc mộ vò (Đào Thịnh, Vạn Thắng). Chúng ta chỉ tìm thấy thể thức chôn cất qua các chiếc thuyền quan tài ở một số vùng miền Bắc Việt Nam (Hải Phòng, Hải Hưng, Thái Bình, Hà Nam Ninh và Hà Sơn Bình). Khu vực này rất giới hạn khi so sánh với khu vực chịu ảnh hưởng của văn hóa Đồng Sơn. Mặt khác, ở các địa điểm nổi tiếng của văn hóa Đồng Sơn như làng Cả (Vĩnh Phú), Đồng Sơn, Thịêu Dương (Thanh Hóa), Làng Vạc (Nghệ Tĩnh), không có thể thức chôn cất nào được báo cáo trong một chiếc thuyền quan tài cả. Một số nhà khảo cổ học người Việt như Hà Văn Tấn nghĩ rằng những chiếc quan tài có khả năng được bảo tồn vì chúng nằm ở trong một khu vực đầm lầy. Đây không phải là trường hợp của các quan tài khác bởi vì chúng được đặt ở những nơi không thuận lợi, nơi nước có thể xóa mọi thứ theo thời gian. Theo nhà khảo cổ học người Việt, Hà Văn Tấn, khu vực đầm lầy có thể có từ thời Đồng Sơn, một vùng đầm lầy mà con người có điều kiện sống tương tự như người quen thường ngâm da và bộ xương cốt trong nước suốt thời gian sống và chết của họ. (Sống ngâm da, chết ngâm xương). Không có gì đáng ngạc nhiên khi thấy ở những người này có cách suy nghĩ và lối chôn cất người chết trong quan tài dưới dạng thuyền bè bởi vì đối với họ, từ khi sinh ra cho đến khi chết, phương tiện giao thông của họ luôn là thuyền bè. (14). Các nhà khảo cổ khác đang tự hỏi về sự biến mất của phong tục này ở người Việt Nam. Tại sao phương pháp chôn cất này vẫn tiếp tục được thực hiện bởi người Mường, anh em họ hàng gần gũi của người Việt Nam ngày nay? Tuy nhiên, họ có cùng một tổ tiên. Lời giải thích có thể được đưa ra như sau: sự đa dạng của việc chôn cất cho thấy rõ tính cách « khác biệt » giữa những người Đồng Sơn. Được xem là người Nam Á, họ là những người có chung một nền văn hóa nhưng họ vẫn không đồng nhất về thể chất. (15). Theo các nhà nghiên cứu Nga Levin và Cheboksarov, người Nam Á ra đời từ sự hỗn hợp của các người Australoides và Mongoloides. Họ đến từ sự hợp nhất của người Lạc Việt, (các phần tử Australo- Melanesoides, các cư dân cũ của miền đông Đông Dương vẫn còn ở trên lục địa) và các phần tử Mongoloides có lẽ đến từ sông Dương Tử và từ biên giới Tây Tạng và Vân Nam vào thời đại Xuân Thu. Không có vẻ là sự đa dạng về thể chất phải đi kèm với sự đa dạng về văn hóa.
Ở mỗi thời đại, tất cả mọi người dường như có chung một công cụ và một phong tục. Nếu có sự khác biệt trong phương thức chôn cất, tất cả điều này có thể được giải thích bằng việc thiếu phương tiện và việc hán hóa người Việt Nam. Đây không phải là trường hợp của người dân Mường. Các người nầy nhờ ẩn náu ở những nơi hẻo lánh của các ngọn núi, có thể duy trì phong tục này mà không gặp khó khăn gì cả. Theo nhà khảo cổ học Việt Hà Văn Tấn, có thể thấy trong giả thuyết này phương thức chôn cất được thực hiện ngày nay một cách khác nhau giữa người Việt ở miền Nam (từ sự hỗn hợp giữa người Việt Nam, Trung Hoa, Chăm và Khờ Me) và những người Việt ở miền Bắc mặc dù họ đến từ cùng một dân tộc và cùng một nền văn hóa.Thông qua các đặc điểm cá biệt, chúng ta mới bắt đầu biết đến người Đồng Sơn nhiều hơn qua các cuộc khai quật khảo cổ. Không còn một nghi ngờ nào về nguồn gốc của họ. Họ thuộc về đại tộc Bách Việt bởi vì chúng ta tìm thấy ở nơi họ mọi thứ liên quan đến Bách Việt: xăm mình, nhuộm răng, ăn trầu, thờ phượng các con vật tổ, nhà sàn, sử dụng trống đồng vân vân … trong số 25 yếu tố đặc điểm được tìm thấy ở người Yue (hay Việt) và được trích dẫn bởi nhà Hán học người Anh Joseph Needham. Họ được chỉ định trong biên sử ghi chép Trung Hoa dưới các tên khác nhau: Man Di vào thời đại Xuân Thu, Bách Việt (hoặc Bai Yue) vào thời đại Tam Quốc, Giao Chỉ vào thời nhà Hán. Theo nhà học giả Việt Nam Đào Duy Anh, tên Giao Chỉ (kiao tche)(kiao=giao tche=vùng) dùng để ám chỉ các dân tộc Việt (Yue) ở phía bắc Việt Nam, được chỉ định từ đầu là vùng sinh sống của người Việt (hay Yue) sùng kính con giao long. Giả thuyết này đã được đưa lên và được bảo vệ bởi các nhà khảo cổ học Việt Nam Hà Văn Tấn và Trần Quốc Vượng.
Con cá sấu rồng này chính là một con vật tổ của người Đồng Sơn và được tìm thấy trong các đồ nội thất tang lễ như rìu, giáo, tấm áo giáp và thạp đồng (ĐàoThịnh chẳng hạn). Đó cũng từ sự pha trộn giữa người Đồng Sơn cùng các nhóm dân tộc khác của Tây Âu, tổ tiên của người Tày, Nùng, Choang và họ hàng gần của người Thái ở vùng núi Quảng Tây và Bắc Việt vào đầu thời đại đồ sắt (thế kỷ thứ 3, thời đại Âu Lạc) mà mới đưa đến sự thành hình ra người Việt cổ, tổ tiên của người dân Việt ngày nay.Lãnh thổ của đại tộc Bách Việt rất rộng lớn đến nỗi được tạo thành một hình tam giác đảo ngược được giới hạn bởi sông Dương Tữ Giang, Bắc Kỳ (miền bắc Việt Nam), các vùng đất như Phúc Kiến, Quãng Đông, Tứ Xuyên và Vân Nam qua sự nhận xét của nhà nghiên cứu người Nga Paul Vladimir Pozner. Nhiều tiểu quốc đã được thành lập ở thời đó và không có biên giới rõ ràng để phổ biến và lưu hành các truyền thống, đặc biệt nhất là việc sản xuất và sử dụng trống đồng. Đây là lý do chính tại sao các trống đồng có thể được sản xuất cùng lúc tại các trung tâm riêng biệt ở trên toàn lãnh thổ Bách Việt (Việt Nam, Vân Nam, Quãng Tây) theo các kỹ thuật nấu chảy khác nhau (kỹ thuật dùng sáp nóng chảy ở Việt Nam, kỹ thuật đúc khuôn ở Vân Nam) và theo tài nguyên khoáng sản có sẳn ở địa phương.Qua các phân tích ở các trống Đồng Sơn, chúng ta mới thấy rằng tỷ lệ chì quan trọng hơn thiếc, đó là một thực tế đặc biệt trong kỹ thuật đồng. (20). Nhưng còn đáng ngạc nhiên thêm nửa khi tìm thấy gần như có cùng hàm lượng chì và thiếc trong việc phân tích đồng của trống Kur ở Nam Dương. Người Nam Dương lúc đó không thể biết cách phân tích hóa học chiếc trống này để biết lượng chứa của từng kim loại. Họ đã phải học hỏi từ người Đồng Sơn trực hay gián tiếp. Điều này củng cố mạnh mẽ thêm giả thuyết về ngành luyện kim ở lưu vực sông Hồng từ Việt Nam trừ khi các người luyện kim Đồng Sơn có mặt ở trên lãnh thổ của họ. Ngoài ra, người Đồng Sơn biết cách tìm kiếm một loại hợp kim thích đáng cho từng loại đồ sản xuất. Đây là trường hợp mà các vũ khí được tìm thấy trong các khu vực tang lễ của người Đồng Sơn, nơi mà hàm lượng chì thấp hơn và thiếc khá quan trọng khiến mang lại độ cứng khá đáng chú ý. Ngoài ra, tỷ lệ phần trăm của kim loại được sử dụng trong thành phần hóa học của các đồng tiền Jinning (Vân Nam) gần giống như các đồ đồng của Trung Quốc cổ đại. (Nguyễn Phước Long: 107).
Đây không phải là trường hợp với các đồ đồng Đồng Sơn. Các đồ đồng nầy là những sản phẩm địa phương và nguyên bản và thuộc về nền văn minh sông Hồng. Sống ở bờ Biển Đông, người Đồng Sơn cũng gần các tuyến đường thương mại lớn nên văn hóa và trống đồng của họ được lan rộng. Cách bờ biển Việt Nam ở khu vực Vũng Áng (Hà Tĩnh) 2 cây số, một ngư dân Việt Nam chài được vô tình trong lưới hai vật thể ở biển Đông vào năm 2009, một chiếc rìu bằng đồng và một mũi giáo có từ thời Đồng Sơn. Điều này chứng tỏ rằng người Đồng Sơn đã sử dụng đường biển để thiết lập một mạng lưới thương mại với tất cả các quốc gia giáp Biển Đông (bắt đầu từ phía bắc, theo chiều kim đồng hồ). Tại Chiết Giang (Zhejiang), trong một cuộc khai quật khảo cổ ở Thượng Mã Sơn (An Cát, Hồ Châu hoặc Huzhou Shi), các nhà khảo cổ học Trung Quốc đã tìm thấy một vật thể không phải đặc trưng cho vùng này và chắc chắn thuộc về nền văn minh Đồng Sơn. Đây là một cái trống bằng đồng tương tự như cái trống đồng được tìm thấy ở Lãng Ngâm tỉnh Bắc Ninh miền Bắc Việt Nam. (Trịnh Sinh 1997). Sau đó tại Quảng Châu (Canton), trong lăng mộ của vua Triệu Muội (Zhao Mei) được xác định là vua thứ hai của nước Nam Việt và cháu nội của Triệu Đà, người ta khám phá các thạp đồng hình trụ có trang trí hình học được thường trông thấy ở các địa điểm Đồng Sơn. Cuối cùng dọc theo bờ biển Việt Nam (Chămpa, Chân Lạp), tại các vùng lãnh thổ mà văn hóa Sa Huỳnh có mặt tại thời điểm đó, các trống đồng, dao găm, rìu được chôn cất trong mộ vò. Xa hơn nửa, trên hòn Rái của tỉnh Kiên Giang, gần đảo Phú Quốc, thuộc vịnh Xiêm La, được phát hiện vào năm 1984 trong quá trình khai quật các thi thể, một chiếc trống Đồng Sơn mà trong đó có các rìu, các mũi giáo với xương người. Chúng ta cũng không quên nhắc đến trống đồng được tìm thấy ở Thái Lan. Nó được đặc trưng bởi 3 nguyên tố đồng, chì và thiếc, mà hàm lượng chì đã lên tới 20% (U. Gueler 1944) và biểu lộ một trong những đặc điểm của đồng Đồng Sơn (Trinh Sinh: 1989: 43-50). Nền văn minh Ðồng Sơn được phát triển trong một khuôn khổ rất cởi mở. Ở miền bắc Việt Nam, sự lưu hành thông tin và đồ vật được dễ dàng nhờ có sông Hồng bắt nguồn từ Vân Nam và được xem coi như là con đường tơ lụa giữa Điền quốc và người Đồng Sơn. Những người nầy được ưu đãi bởi sự phong phú của các mỏ khoáng sản nằm trên lãnh thổ của họ và sống gần bờ biển Đông khiến họ thành công trong việc phát triển một nghệ thuật bằng đồng ngoạn mục và áp đặt một phong cách rất độc đáo và đặc biệt thông qua các trống đồng, các thạp và các đồ vật tuyệt vời của họ. Có thể giải thích vai trò lãnh đạo của họ trong việc thông thạo đúc đồng với sáp nóng chảy và tạo ra điều kiện cho thương mại không chỉ ở các lãnh thổ của người Bách Việt mà còn luôn cả các vùng hẻo lánh xa xôi.
Đối với người Đồng Sơn cũng như với người Việt (Yue) Yue, trống đồng không chỉ là di sản văn hóa chung mà họ cần phải giữ gìn cẩn thận mà còn là một biểu tượng quyền lực và dùng để tập hợp cộng đồng dân tộc bên ngoài ngôi làng. Trống đồng dùng trong các nghi lễ nông nghiệp và bảo đảm sự kết hợp chặt chẽ xã hội. Nó được tạo ra bởi các nhà luyện kim địa phương tài năng với mục đích duy nhất là duy trì truyền thống tổ tiên của họ mà không nghĩ rằng bất cứ lúc nào tác phẩm nghệ thuật của họ có thể trở thành đối tượng tranh chấp giữa hai dân tộc Việt Nam và Trung Quốc. Một người được xem coi là người thừa kế hợp pháp của đại tộc Bách Việt và được cho là người làm hồi sinh nền văn minh tổ tiên Bách Việt và người kia là kẽ chinh phục và xâm lược các lãnh thổ của Bách Việt và muốn dành lại ngày nay cho các hậu duệ của dân Bách Việt một địa vị xứng đáng ở Trung Quốc. Chúng ta không thể không biết đến giả thuyết được bảo vệ bởi nhà Hán học Charles Higham trong tác phẩm mang tên « Thời đại đồ đồng của Đông Nam Á »:
Sự việc đi tìm nguồn gốc và những thay đổi diễn ra ở hậu bán của thế kỷ thứ nhất trước Công nguyên trong khu vực dẫn đến sự lãng quên một điểm quan trọng. Những thay đổi này, diễn ra ở miền nam Trung Quốc và ở lưu vực đồng bằng sông Hồng ngày nay, được thực hiện bởi các nhóm người trao đổi ý tưởng và hàng hóa. Những nhóm nầy luôn luôn bị áp lực mạnh mẽ thời đó đến từ phía bắc, từ các quốc gia bành trướng như Sỡ (Chu), Tần (Qin) và Hán (Han). Các quốc gia nầy đã thành công trong việc loại trừ họ cuối cùng.
Về quan điểm lịch sử và văn hóa, tất cả những người hậu duệ của đại tộc Bách Việt đều có quyền đòi lại di sản này. Nhưng theo quan điểm lô gích, chỉ có người Lạc Viêt (hay người Đồng Sơn) của đại tộc Bách Việt đã thành công trong việc thành lập một quốc gia và có được một quốc gia tự trị và độc lập (Việt Nam). Đây không phải là trường hợp của các tộc Việt khác. Họ bị hán hoá qua nhiều thế kỷ trong quá trình bành trướng đế quốc do hai triều đại Tần và Hán khởi xướng. Không ai có quyền chối cải cá tính Việt có ở trong dân tộc Việt Nam ngày nay. Đây cũng là sự nhận xét của nhà dân tộc học người Pháp Georges Condominas như sau: Nhắc đến Việt (hay Yue) là phải trở lại nguồn gốc của Việt Nam. (G. Condominas). Như vậy rõ ràng là quyền tác giả của trống đồng phải thuộc về người Việt Nam nhất là những nhạc cụ thiêng liêng này có thể mang một thông điệp của tổ tiên họ (người Đồng Sơn) đã để lại cho họ. Chúng ta biết rất rõ dòng chữ khắc trên cột đồng của tướng nhà Hán Mã Viện: Cột đồng ngã thì Giao Chỉ sẽ không còn nửa (Đồng trụ triệt, Giao Chỉ diệt). Cột đồng này ở đâu khi chúng ta biết rằng Giao Chỉ (Việt Nam) vẫn tiếp tục tồn tại đến ngày nay. Khi chúng ta nhìn kỹ vào một cái trống đồng, chúng ta có thể thấy nó tựa như một thân cây bị cắt. Mặt trống có mang một số vòng tròn đồng tâm tương tự như mặt cắt ngang của thân cây với các vòng tròn được thêm tuổi vào qua nhiều thế kỷ. Có phải trống đồng gợi lên cột đồng của Mã Viện không? Một số nhà khoa học tin rằng trống đồng là « cây sự sống ». Đây là trường hợp của nhà khoa học người Nga N.J. Nikulin thuộc Viện Văn hóa Moscow. Dựa trên những khám phá và đề xuất của các nhà nghiên cứu Việt Nam (như Lê Văn Lan) về ý tưởng của sự « tổng thể » mà trống đồng thể hiện qua các hình tượng của nó, ông đi đến kết luận như sau: Trống đồng được xem như là một vũ trụ: măt trống biểu tượng của thiên giới và thế giới, thân trống là biển giới (thủy quốc) và chân trống là thế giới ngầm (âm Phủ). Theo ông, có một mối quan hệ mật thiết giữa chiếc trống đồng và câu chuyện thần thoại về người Mường, anh em họ hàng thân thiết của người Việt Nam hiện tại. Trong quan niệm về việc tạo ra vũ trụ của người dân Mường, cây sự sống tượng trưng một khái niệm trật tự phổ quát trái ngược với trạng thái hỗn loạn được tìm thấy ở thời điểm tạo ra thế giới. Thờ cây là một phong tục cổ xưa của người dân Việt. Cây cau được tìm thấy qua sử tích trầu cau nói lên sự tín ngưỡng nầy. Theo nhà sử học và khảo cổ học Bernet Kempers, trống đồng minh họa một tầm nhìn cơ bản (đồng nhất) về vũ trụ. Chính chiếc trống đồng này mà người Hán muốn phá hủy để kết thúc số phận của người Đồng Sơn vì đây là cây sự sống tượng trưng cho cả sức mạnh và quan niệm sống của họ. May mắn thay trong nhiều thế kỷ, trống đồng không biến mất nhưng nhờ những chiếc cuốc và xẻng của các nhà khảo cổ học người Pháp và Việt Nam, trống đồng đã xuất hiện trở lại một cách lộng lẫy và rạng rỡ để cho con cháu của người Đồng Sơn tìm thấy lại lịch sử thực sự của họ, mà không phải là người « man rợ bị nấu chín » như người Hán thường miệt thị.
Là một nhạc cụ thiêng liêng, trống đồng hơn bao giờ hết có liên quan đến sự phục hồi và chứng thực về danh tính của người dân Việt súy bị xoá đi bao nhiêu lần bởi đế chế Trung Hoa trong suốt hành trình lịch sử của họ.
Références bibliographiques:
Xiao Rong Han: The Present Echoes of the Ancient Bronze Drum: Nationalism and Archeology in Modern Vietnam and China , Explorations in Southeast Asian studies, 1998,Volume 2,no 2
Joseph Buttinger : The smaller dragon: a political history of Viet Nam, Praeger, 1958.
Christine Nguyen Tri: La conquête de l’espace chinois sous les Qin et les Han 221 avant notre ère-220 de notre ère. Cahiers du CEHD, n° 34).
E. Gaspardone: Matériaux pour servir à l’histoire de l’Annam » (BEFEO, 1929)
Cung Ðình Thanh : Trống Ðồng Ðồng Sơn, Tập San Tư Tưởng, số 18, 2002
Catherine Noppe: La civilisation Dông Son et son rayonnement. Le Vietnam à l’âge du bronze. Le Vietnam des Royaumes. Cercle d’art. Paris, 1995
Yves Goudineau: Tambours de bronze et circumambulations cérémonielles. BEFEO. Année 2000, Volume 87, no 87-2, pp: 553-578
Deniker: Les races et les peuples de la terre, 1926, p 607.
Madeleine Colani: Vestiges d’un culte solaire en Indochine. BIIEH, III, 1/2, 1940
Alain Thote: Origine et premiers développements de l’épée en Chine. Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles Lettres, année 2003, volume 147, no2,pp 703-802
Hà Văn Tấn: Nouvelles recherches préhistoriques et protohistoriques au Vietnam. BEFEO, Tome 68, 1980. pp: 113-154.
Trịnh Sinh : Giao lưu văn hóa Đồng Sơn ở vùng ven biển và hải Đảo. Viện Khảo cổ học
Trịnh Sinh 1988: a comment on the bronze drums discovered in Thailand. Comparative Thai-Vietnamese Archaeology: Culture in Metal Age. Bangkok:93-102
Trnh Sinh 1989. Hợp kim có chì, Vua Hùng và văn hóa Đồng Sơn. Tạp chí Khào cổ học. Số 2 năm 1989.
Guehler U. 1944. Studies Ueber Bronzetrommeln. In: Journal oft he thailand research society. T. XXXV Bangkok.
