Art des pays d’Asie du Sud ou de la France
Pour la première fois, le jardin des plantes propose une promenade nocturne à la lueur des structures lumineuses symbolisant le monde des animaux disparus et en voie de disparition dont l’homme est responsable. C’est aussi une occasion pour sensibiliser les gens (les grands comme les petits) dans la préservation de la biodiversité de la nature.
Chúng ta thường đặt câu hỏi về nguồn gốc của nhạc cụ mà được gọi là khèn bè. Có nhiều nhà khoa học cho rằng nhạc cụ nầy đến từ nước Lào. Nhưng cũng không ít người ngần ngại và hoài nghi. Đó là trường hợp của nhà nghiên cứu Pháp Noël Péri của Viện Viễn Đông Bác cổ (EFEO). Đối với ông nầy, nếu người dân Việt không dùng nhạc cụ nầy như người Lào nhưng nhạc cụ mà được trông thấy thường ở người Muờng, một dân tộc rất gần gũi với người Việt về văn hóa và tập quán và người Hmong, cũng giống như khèn bè của người Lào. Hơn nửa nhạc khí nầy được thể hiện không những ở trên các trống và thạp đồng mà còn ở các vật dụng của văn hóa Đồng Sơn. Đó là trường hợp cái cán của một cái môi bằng đồng được trang trí với một nhân vật nam giới ngồi đang thổi khèn bè và được trưng bày hiện nay ở bảo tàng viện lịch sữ ở Saïgon.
Chúng ta dẫn đến đến kết luận và khẳng định một cách quả quyết là nhạc khí nầy có từ thời đồ đồng (giữa 3000 và 1200 trước công nguyên ở Đông Nam Á) và được sáng chế bỡi người thuộc chủng Nam Á (austro-asiatique) trong đó có các dân tộc Lào, Hmong, Mường, Việtnam và Mnong vân vân… mà chúng ta thường gọi là đại tộc Bách Việt. Cũng không nên quên có một thời điểm nào trong quá khứ dân tộc Lào (chi nhánh Tây Âu) và dân tộc Việt (chi nhánh Lạc Việt) cùng nhau hiệp sức trong việc thành lập nước Âu Lạc của Thục Phán và chống cự lại quân Tần của Tần Thủy Hoàng. Theo bà khảo cứu Pháp Madeleine Colani thì các khèn bè nầy không bao giờ vượt qua dãy núi Hy Mã Lập Sơn và thung lũng Bramahpoutre của Ấn Độ. Tuy nhiên cũng có ngoại lệ.
Đó là truờng hợp các khèn bè của dân tộc Dayak ở đảo Bornéo (Nam Dương) vì trước khi họ định cư trên đão nầy, họ đã sống trước đó dọc theo bờ biển phía đông của Đông Dương. Dựa trên khèn bè của người thuộc chủng Nam Á, người Trung Hoa cũng sáng chế một nhạc cụ thường gọi là lusheng mà được nhắc đến trong kinh nhạc của Đức Khổng Tử.
Theo nhà nghiên cứu Victor Goloubew, người Đồng Sơn tức là tổ tiên của người Việt hiện nay cũng biết thổi khèn bầu.
Khèn bè được xuất hiện dưới nhiều hình dạng mà theo bà Madeleine Colani thi khèn bè của dân tộc Lào xem là óng chuốt và tao nhã nhất. Nói chung thì cây khèn bè thông thường có một cấu tạo ống theo số chẵn, làm bằng tre và ở mỗi cái ống có một lỗ nhỏ thường gọi là lỗ thổi và bên trong ống có một lưỡi gà bằng đồng hay bạc giát mỏng. Các ống nầy được lắp ráp theo cặp với chiều dài giống nhau, theo thứ tự và giảm dần từ miệng của cái bầu khèn được cung cấp không khí bởi hơi thổi của người chơi khèn. Chiều dài của các ống xác định độ cao của nốt. Cây khèn càng dài thì âm điệu càng thấp. Số ống dùng để thổi không có cố định và còn có liên hệ đến truyến thống văn hóa của mỗi dân tộc. Như người Hmong ở các dãy núi phiá bắc Việtnam hay là người Mnong ở Tây Nguyên, thì trên cây khèn chỉ có thấy 6 ống mà thôi. Còn với người Thái ở vùng Mai Châu, số ống lên đến 14.
Khèn có 6 ống (hay Mbuot) của dân tộc Mnong ở Tây Nguyên
Còn khèn của nguời Lào thì số ống có thể biến đổi: hoặc 6 ống với chiều dài có thể lên đến 40 cm thì gọi là khène hot hoặc là 14 ống với khène jet
hoặc là 16 ống với khène baat. Khèn nầy được trọng dụng nhiều nhất ở Lào. Để phát âm tiếng, nguời chơi khèn phải giữ giữa hai bàn tay nhạc cụ mà ở nơi đó có miệng khèn dùng để thổi và đưa không khí vào khèn, xem như là nơi để tụ không khí. Cùng lúc đó người thổi khèn phải bịt ở đầu các ống với các ngón tay khiến làm rung chuyển các lưỡi gà phù hợp qua sự hít vào hay thở ra của mình.
Khèn thường có liên hệ mật thiết với các nghi lễ tôn giáo và các sự kiện quan trọng ( hội chợ, đám cưới, tang lễ vân vân …). Có thể thổi khèn một mình hay là với một nhóm người nhằm để kèm theo các điệu nhảy hay ca hát. Mỗi dân tộc có sự tích cá biệt về khèn. Tiếng khèn cũng làm cho thế giới con người đến gần với thế giới tâm linh. Đối với dân tộc Lào cũng như các dân tộc thiểu số ở Vietnam (Hmong, Thái vân vân…), cây khèn bè biểu tượng bản sắc văn hóa. Đối với dân tộc Hmong, có một cây khèn trong nhà là niềm hảnh diện được có một người đàn ông tài hoa và khí phách trong gia đình.
Trong ngạn ngữ của người Lào, muốn được xem là người Lào đích thực, thì phải biết thổi khèn, ăn cơm nếp với cá ươn (padèk) và ở nhà sàn.
Dù có một vai trò rất quan trọng như các cồng chiền Tây Nguyên (Việtnam), cây khèn bè tiếp tục bị bỏ rơi
theo ngày tháng bỡi giới trẻ vì muốn thông thạo trong việc thổi khèn bè thì không những cần có sự kiên nhẫn mà cần có khiếu về âm nhạc. Bỡi vậy khèn bè không phải ai cũng thổi được mà cần phải biết diễn xuất một số giai điệu căn bản và biết nhảy hòa nhịp theo tiếng khèn. Một số giai điệu có thể gợi lên các khía cạnh của thiên nhiên và cuộc sống. Có hơn 360 giai điệu dành cho tang lễ. Chính vì thế cây khèn bè có một vị trí quan trọng trong đời sống dân gian và tinh thần của các dân tộc thiểu số.
Tài liệu tham khảo
Essai d’ethnographique comparée. Madeleine Colani, BEFEO, 1936,Vol 36, N°1, pp. 214-216
Hà Văn Tấn: Nouvelles recherches préhistoriques et protohistoriques au Vietnam.
Rapport sur une mission officielle d’étude musicale en Indochine. Péri Noël, G. Knosp. BEFO. 1912. Tome 12, pp 18-2
Pour continuer d’entendre le son du khèn des Hmongs. Hoàng Hoa. Courrier du Vietnam, 24.03.2012
Bảo tàng viện Guimet (Paris)
Nhà Đông Hán (Dynastie des Han orientaux)
Niên đại nhà Đông Hán
Đông Hán
25-57: Quang Vũ Đế
57-75: Minh Vũ Đế
75-88: Hán Chương Đế
88-106: Hán Hoà Đế
106: Hán Thương Đế
106-125: Hán An Đế
125:Hán Thiếu Đế
125-144: Hán Thuận Đế.
145-146: Hán Chất Đế.
146-168: Hán Hoàn Đế.
168-189: Hán Linh Đế
184: Giặc Khăn Vàng
189: Hán Thếu Đế
189-220: Hán Hiến Đế
190: Cũng cố thế lực Tào Tháo
220: Tào Tháo và Hán Hiến Đế qua đời
Nhà Hán diệt vong
Thời kỳ bắc thuộc lần thứ nhất
Ở các vùng lãnh thổ bị người Hán chinh phục, đặc biệt là ở miền nam Trung Quốc, việc Hán hóa tiếp tục một cách dữ dội bất chấp mọi phản ứng. Vì thế các cuộc nội loạn tiếp nối diễn ra đầu tiên ở Điền Quốc ( năm 86, 83 TCN, 14 sau CN, từ năm 42 à đến năm 45 ) nhưng bi trấn áp một cách nghiêm khắc. Cũng phần đông từ các việc hà hiếp của các quan chức nhà Hán và thái độ ngang tàng cướp đất của các cư dân tàu và tiếp tục đẩy lùi các dân bản xứ đến các vùng heo hút. Hơn nửa họ phải học tiếng tàu, theo phọng tục và tín ngưỡng của người tàu. Sau đó năm 40, xãy ra một cuộc nổi dậy ở Giao Châu gồm có ở thời kỳ đó một phần lãnh thổ của Quảng Tây và Quảng Đông. Cuộc khởi nghĩa do hai người con gái của lạc tướng ở Mê Linh tên là Trưng Trắc (Zheng Cè) và Trưng Nhị (Zheng Er). Để làm gương cho các quân phiến lọan, thái thú Tô Định (Su Ding) không ngần ngại giết chồng của bà Trưng Trắc tên là Thi Sách (Shi Suo) vì ông nầy phản đối chính sách đồng hóa gắt gao. Việc hành hình nầy khiến làm phẫn nộ hai bà và khơi mào đến cuộc vùng dậy ở toàn lãnh thổ của người Bách Việt nhất là vùng của người Việt.
Dụng cụ dùng để giữ các vành của chiếc chiếu
Poids de natte
Hai bà Trưng được sự hưởng úng của các tộc trưởng khác Man Di ở quận Cửu Chân, Nhật Nam, Hợp Phố nên hai bà ta đã đoạt được 65 thành trì trong thời gian rất ngắn, trở thành Nữ vương và đóng dô tại Mê Linh (Meiling). Năm 41, hai bà bị khắc phục bỡi Mâ Viện Phục Ba tướng quân (Ma Yuan) và gieo mình tự sát ở Hát Giang thay vì đầu hàng. Hai bà trở thành một biểu tương về ý chí quật cường của dân tộc Việtnam. Hai bà vẫn được sùng bái không những ở Vietnam mà ở ngay trên các lãnh thổ của dân Bách Việt mà ngày nay thuộc về Trung Quốc (Quảng Tây và Quảng Đông).
Mã Viện bất đầu thi hành chinh sách khủng bố và hán hoá bằng cách đặt người tín nhiệm tàu ở các then chốt của nguồn máy hành chánh và áp đặt tiếng tàu là ngôn ngữ chính thức trên toàn lãnh thổ của người dân Việt. Đây là thời kỳ bắc thuộc lần đầu và được kéo dài gần một ngàn năm trước cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc với Ngô Quyền. Giữa lúc đó, Hán Quan Vũ Đế (Guangwudi) đã thành công đem lại sự thịnh vượng và ổn định trong nước bằng cách giảm thuế về lợi nhuận. Cũng như Hán Vũ Đế, sau khi Quan Vũ Đế mất, con ông Hán Minh Đế (Mingdi) đeo đuổi chính sách bành trướng đất đai với các cuộc tấn công chống lại quân Hung Nô nhầm tranh giành ảnh hưởng ở các nước Trung Á và đem lại sự an toàn cho con đường tơ lụa (Route de la soie). Tướng Ban Siêu (Ban Chao), anh của sử gia nổi tiếng Ban Cố (Ban Gu) (hay Mạnh Kiên)(*) ở thời đó, được trọng trách trong cuộc viễn chinh nầy. Ông đã thành công đến tận hồ Caspienne (hay Caspi) và chinh phục được dân tộc Nhục Chi nhờ có sự giúp đỡ của dân tộc Kusana.
(*) Tác giã của Hán Sử (Annales des Han)
Galerie des photos
Giáo phận Bùi Chu
Mặc dầu có diện tích nhỏ nhất trong số 26 Giáo phận của Giáo hội Công giáo tại Việt Nam, giáo phận Bùi Chu có tỷ lệ giáo dân cao nhất nhì tại Việt Nam (386 148 giáo dân năm 2006). Tọa lạc ở xã Xuân Ngọc, huyện Xuân Trường, tỉnh Nam Định, Bùi Chu không những là nhà thờ chính tòa của giáo phận Bùi Chu mà cũng là một nhà thờ Công giáo Rôma được xây dựng dưới thời Pháp thuộc bởi giám mục Wenceslao Onate Thuận (1884) với chiều dài 78m, rộng 22m, cao 15m. 
Trải qua hơn 100 năm, ngôi nhà thờ này vẫn đứng vững ngày nay với những cột gỗ lim và những đường nét hoa văn mang dấu ấn kiến trúc phương Tây. Hàng năm vào ngày 8 tháng 8, ngày lễ quan thầy của giáo phận, có nhiều giáo dân tập trung về dâng lễ. Giáo phân Bùi Chu còn có gắn liền với nhiều sự kiện quan trọng liên quan đến lịch sử hình thành và phát triển Công giáo tại Việt Nam.
Galerie des photos
Malgré une superficie très petite parmi les 26 diocèses de l’église catholique du Vietnam, l’évêché de Bùi Chu a pourtant le pourcentage le plus élevé des fidèles au Vietnam (386 148 fidèles en 2006). Etant située à la commune Xuân Ngọc du district Xuân Trường dans la province de Nam Định, Bùi Chu est non seulement l’église principale de l’archevêché Bùi Chu mais aussi la cathédrale catholique romaine. Celle-ci fut édifiée à l’époque coloniale par l’évêque Wenceslao Onate Thuận en 1884 avec ses dimensions suivantes: longue de 78 mètres, large de 22 mètres et haute de 15 mètres. Ayant passé plus de 100 ans, cette cathédrale continue à rester debout aujourd’hui avec ses colonnes en bois de fer et garde encore les traces d’ornement du style architectural venant de l’Occident. Il y a les festivités organisées en l’honneur du Saint Patron tous les ans, au 8 ème jour du mois d’août. L’évêché est lié intimement aux événements historiques importants dans la formation et l’évolution du catholicisme au Vietnam.
Cũng như ông Henri Oger với các bộ sưu tập tranh mộc bản, ông Jean Marie Duchange rất yêu chuộng người dân Việt nhất là đồng bào thiểu số ở Tây Nguyên. Trong ba năm ông làm ở vụ y tế ở miền núi, ông không ngần ngại gian nan những lúc rãnh rỗi cưỡi voi, đi bộ, dùng thuyền đôc mộc hay xe jeep đến các vùng núi để chụp các ảnh nầy với máy ảnh reflex 6×6 bi objectif. Nhưng cuối cùng ông cũng không thực hiện được ý định xuất hành cuốn album vì ông ra đi ở tuổi 88. Dự định in ấn cũng đành hoãn lại. Tuy nhiên để tưởng nhớ và thực hiện hoài bão của ông, con gái ông Evelyne Duchange và cháu ngọai Nadège Bourgoin cống hiến cho hai bảo tàng, một ở Paris là Quai Branly (Paris) và hai là bảo tàng dân tộc học ở Hànội các tác phẩm ảnh của ông bằng négatif. Nhờ vậy mới có dịp chụp lại được ở bảo tàng dân tộc học các ảnh nầy để cùng chung khám phá các tập tục nghi lễ trong những năm 50 của thế kỳ 20. Các tác phẩm ảnh nầy là một nhân chứng vô giá của ông về cuộc sống linh động hằng ngày của các đồng bào thiểu số mà nay không còn thấy nửa ở Tây Nguyên.
Analogue à Henri Oger avec ses estampes en bois, Jean Marie Duchange avait de l’estime pour le peuple vietnamien, en particulier pour les ethnies des Hauts Plateaux du Centre. Profitant des trois années passées à la direction de santé publique des populations montagnardes du Sud Indochinois, il n’hésita pas à parcourir les régions montagneuses à dos d’éléphant, en jeep , en pirogue ou encore à pieds avec difficultés pour réaliser ces photos avec son appareil reflex 6×6 bi objectif quand il avait du temps libre. Mais à la fin, il n’arriva pas à accomplir son rêve de réaliser un album car il fut décédé à l’âge de 88 ans. Son projet d’édition fut abandonné aussi. Pour honorer sa mémoire et pour perpétuer le beau travail d’un passionné de la photographie, sa fille Evelyne Duchange et sa petite fille Nadège Bourgoin ont décidé de faire le don de ses négatifs aux deux musées, l’un à Paris au musée Quai Branly et l’autre à Hanội, au musée d’ethnologie. Grâce à ce don, j’ai eu l’occasion de passer une journée à ce dernier musée pour faire ces photos et pour nous permettre de découvrir ensemble toutes les coutumes et les traditions dans les années 50 du XXème siècle. Ces photos constituent son témoignage inestimable sur la vie journalière des ethnies qu’il est impossible de retrouver aujourd’hui aux Hauts Plateaux du Centre.
Nghệ thuật trang trí ở đình làng
Nhờ có đình làng, người ta mới khám phá được đời sống của người dân làng thể hiện một cách tài tình mật thiết với nghệ thuật trang trí. Người xem có cảm tưởng rằng nghệ thuật nầy nó không những không theo các mô hình thông thường được biết cho đến giờ mà nó còn « tự cởi tróí », trút bỏ mọi gánh nặng của sự ràng buộc đạo Khổng thời kỳ phong kiến ở Việtnam. Đó là những gì chúng ta thấy ở các khoảng trống trong đình với chạm khắc gỗ từ sườn nhà cho đến cột trụ.
Các khuyết điểm lúc xây cất đình được che giấu một cách khéo léo nhờ kỷ thuật trang trí làm đẹp. Trong mỗi thanh gỗ chạm khắc, mỗi môtíp dù là một con thú, một nhân vật hay là một cái bông đều độc nhất không thể tìm thấy ở nơi khác dù có cùng một chủ đề. Ngược lại, người ta nhận thấy ở các thanh gỗ chạm khắc có sự cùng tồn tại, qua nhiều thể kỷ, của hai nền văn hóa, một mang tính cách bài bản và bác học và một cái mang tính cách dân dã. Ở nền văn hóa đầu tiên còn tìm thấy không những tất cả mô típ liên quan đến tứ linh (Rồng, Lân, Rùa, Phượng) mà luôn cả thực vật cao quý, tiên nữ hay thú vật (hổ, voi vân vân ..) mà có luôn tính tưởng tựợng và thích đổi mới cùa nghệ nhân mặc dầu có sự tôn trọng nghiêm túc trong truyền thống kinh điển. Còn ở các thanh gỗ chạm với tính cách dân dã, nghệ nhân vì là một người nông dân trước đó, nên thường bỏ qua lề lối gò bó mà tự hướng dẫn mình qua cảm hứng, tự do tùy tiện chạm khắc theo ý tưởng và cảm nhận cùa mình khiến các tác phẩm nó mang tính chất hiện thực và hóm hỉnh. Với tài khéo léo đôc đáo, nghệ nhận chưa bị cấm đoán về cách miêu tả các cảnh tượng vô luân lý khó mà giải đáp ở thời đại phong kiến: một thiếu nữ đang tấm ao hay ngồi hớ hênh trên đầu rồng (đình Phụ Lão, Bắc Giang), một chàng trai đang sờ soạng thân thể một phụ nữ dưới cái nhìn đồng lõa của bạn đồng hành (đình Hưng Lộc), một ông quan đang quấy rầy một phụ nữ đang tấm bằng cách thò tay luồn dưới yếm ( đình Ðệ Tam Ðông, Nam Ðịnh) vân vân ….
Hình rồng đa dạng trang trí ở đình
Nghệ nhân còn dám tố cáo những chuyện sai trái của các quan liêu qua bức chạm của đình Liên Hiệp. Đây là những điều cấm đoán và phiền nhiễu mà thường gặp mỗi ngày trong xã hội nho giáo Việtnam. Tất cả những gì được thấy trong điêu khắc gỗ dân dã phản ánh phần lớn tự do phát biểu của nghệ nhân cùng khát vọng chung của dân làng. Có một điều trái ngược, nghịch lý là đình vừa là nơi để gìn giữ trật tự được ăn sâu qua nhiều thế kỷ vào hạ tầng gia đình và xã hội Việtnam và cũng là nơi mà người nông dân có thể tìm lại được tự do phát biểu và tố cáo những gì được trông thấy ở xã hội nho giáo. Với nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc, ngôi đình là một kho tàng vô giá cho dân tộc Việt. Người ta thường nói: Làng Nước vì Viêtnam được thành hình, qua nhiều thế kỷ, từ sự rải rác làng mạc khắp mọi nơi mà đình vừa là trung tâm hành chánh, văn hóa, xã hội và tinh thần. Bởi thế đình làng nó không những là linh hồn của làng mà của đất nước Việtnam.
Bibliographie:
Trịnh Cao Tường: Kiến trúc đình làng. Khảo cổ học, 2/1981, trang 56-64.
A la découverte de la culture vietnamienne. Hữu Ngọc. Editions Thế Giới. Hànôi 2011
Le Ðình, maison communale du Viêt Nam. Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự, Editions Thế Giới, 2001
Đình Làng: phần 3
Ngoài những lễ hội được ấn định trong năm để vinh danh thành hoàng, người dân làng còn coi trọng ngày sinh nhật cũng như ngày giỗ của thành hoàng. Nhưng có những dịp đám cưới, bổ nhiệm, thăng chức hay tục khao lão mà ở trong làng có các cuộc chè chén tiệc tùng và cúng tế thành hoàng một cách linh đình. Có thể nhận diện được thành hoàng là người đàn ông hay phụ nữ lúc rước kiệu. Nếu thành hoàng là người đàn ông thì luôn luôn có một ngựa chiến sơn mài màu đỏ hay màu trắng bằng gỗ được có đầy đủ dây cương, yếm hoa, cổ đeo nhạc, trên chiếc xa mã cơ động với bánh xe bằng gỗ và có chở theo linh hồn của thần hoàng. Còn nếu là phụ nữ thì con ngựa được thay thế bằng chiếc võng đào được treo trên cây đòn mà hai đầu được chạm với đầu rồng. Trong thời gian có lễ, thành hoàng được tôn vinh một cách trịnh trọng với chiếc kiệu chứa đầy lễ vật, nào tán nào cờ đi từ đình đến nghè (1) hay từ làng nầy qua làng kia nếu hai làng cùng có một thành hoàng chung. Còn có nhiều trò vui chơi giải trí như chọi gà, trâu hay chim, chơi cờ với các con chốt là người vân vân…
Đình Mỵ Nương (Cổ Loa thành)
Có một tập tục rất quan trọng làm nổi bật đời sống của thành hoàng. Được biết dưới tên hèm và giữ kín đáo, tập tục nầy thường được cử hành ban đêm khi mà thành hoàng không có những tác động không xứng đáng để phô trương chẳng hạn thần ăn cấp, thần hốt phân vân vân …Ngược lại các thành hoàng có công trạng hiển hách hay có công đức thì được vinh danh long trọng giữa ban ngày. Thông thường tránh dùng tên của thành hoàng trong lúc lễ bằng cách sửa đối cách gọi hay thay thế một chữ khác đồng nghĩa. Đó là trường hợp thành hoàng Ling Lang chẳng hạn. Buộc lòng phải gọi khoai dây thay vì khoai lang, thầy lương lại thế thầy lang vân vân… Cái tập tục cá biệt nầy là một trong những nét chủ yếu trong việc cúng kiến thành hoàng. Có thể làm suy đi sự thịnh vượng cho làng nếu lơ là tập tục nầy.
Chuyện xây cất đình thông thường đựợc quy định vào một số hình nhất định và theo dáng chữ nho tương ứng: Nhất, Nhị, Tam, Ðinh, Công, Vương vân vân … Ngôi đình dựng một mình với một ngôi nhà chính theo dạng hình chữ nhật ( một nét gạch thẳng ngang) được gọi là thế chữ Nhất. Đó là đình Tây Đằng. Ngược lại, dáng hình chữ Nhị là khi có thêm một ngôi nhà tiền tế song song với nhà chính tạo ra thế chữ Nhị. Đó là đình Liên Hiệp. Rất hiếm thấy thế chữ Tam và chữ Đinh trong việc xây cất đình. Nhìn chung ngôi đình thường phổ biến nhất với hình dáng chữ Công. Ngôi nhà ở phiá sau mà gọi là Hâu Cung được nối với ngôi nhà chính (hay đại đình) nhờ một hành lang hay một sân nhỏ (hay ống muống). Đó là các đình Mông Phụ, Đình Bảng. Còn chữ Vương thì phải nối ba ngôi nhà (Hậu Cung, Đại Đình, Tiền Tế) với hai hành lang (ống muống). Chính ở ngôi nhà Tiền Tế mà các thân hào thường dùng để cúng tế cho thành hoàng với y phục màu xanh trong những ngày lễ. (Tiếp theo nghệ thuật trang trí Đình)
1) ghè: nơi mà thành hoàng cư trú trước cổng làng. Lúc có lễ, thành hoàng được mời đến đình. Sau đó khi xong lễ được trở về nghè.
Bibliographie:
Le Ðình, maison communale du Viêt Nam.
Hà Văn Tấn, Nguyễn Văn Kự,
Editions Thế Giới, 2001
Đình Làng miền Bắc
The village Dinh in northern Vietnam
Le Thanh Đức. Editeur Mỹ Thuật 2001
Đình Làng: phần 2
Người ta thường hay nói: Cầu Nam, Chùa Bắc, Ðình Ðoài để nhắc nhở đến ba vùng đặc biệt nổi tiếng trong kiến trúc truyền thống của người dân Việt. Đình Đoài nói bóng gió vùng Đoài (Hà Đông, Sơn Tây) nơi có danh lam thắng cảnh nhất là có các đình nổi tiếng như Tây Ðằng, Mông Phụ , Chu Quyến vân vân …. Chính ở nơi gần núi và rừng nên có nhiều cây côi quý, bền và cứng rất cần thiết trong việc xây cất đình.
Nguồn gốc của chữ Đình
Đến từ văn hóa Trung Hoa, chữ đình gọi là Ting. Mặc dù như vậy, đình làng mà tìm thấy trong kiến trúc Việt Nam nó không đúng với cái nghĩa đình của người Hoa. Họ chỉ dùng để chỉ một ngôi nhà biệt lập với mục đích là thưởng ngoạn, một đình trạm dành cho người lữ khách hay một quan viên đi công tác dừng chân nghỉ khoẻ hay là một đền để thờ thần thành lũy đời nhà Hán. Với ý nghĩa nầy thì loại đình nầy còn thấy hiện nay là đình Trấn Ba (đình ngăn sóng) ở đền Ngọc Sơn giửa Hồ Gươm (Hànội) hay là Thủy đình (đình rối nước) ở hồ nước bằng phẳng ở chùa Thầy. Dựa trên nguồn góc của chữ đình, các nhà chuyên gia không ngần ngại nghĩ rằng chuyện thờ thần thành lũy hay cách dùng đình của người Hoa nó soi dẫn đến chuyện đình của người dân Việt. Theo nhà báo Hữu Ngọc thì thần thành lũy được thay thế bởi thành hoàng của làng Việtnam để thích nghi và đáp ứng với sở thích của người dân Việt. Nhưng rất có nhiều lý do bác bỏ giả thuyết nầy.
Trước hết, ngôi đình Việtnam sở dĩ được vửng chãi là nhờ hệ thống tinh xảo của các rường cột xà và được dựng trên sàn (không có đúc nền tảng). Vì vậy đình dễ di chuyển ngắn hay xoay hướng trong trường hợp thế đình đâu tiên không đem lại kết quả mong muốn sau nhiều thập kỷ xây dựng. Loại kiểu xây dựng nầy làm chúng ta nghĩ đến các nhà nghiên cứu, nhất là ông Georges Coedès , một nhà nghiên cứu Pháp đã nói rằng đình chịu rất nhiều ảnh hưởng đến từ phong cách kiến trúc của chủng cổ Mã Lai. Sự kiện nầy nó cũng không làm chúng ta thắc mắc những gì đã khám phá trên trống đồng của người dân Việt với nhà sàn mái cong (trống đồng Ngọc Lữ). Được biết từ lâu người Đồng Sơn (tổ tiên của người dân Việt) định cư dọc theo bờ biển Bắc Vịệt (có từ ngàn năm năm trước công nguyên). Họ được xem là những người chủng cổ Mã Lai (hay người Nam Á), dân tộc Bách Việt. Theo Trịnh Cao Tường, một nhà nghiên cứu về các đình làng Vietnam thì kiến trúc đình còn tiếp tục duy trì được dư âm tâm trí của người Đồng Sơn trong cuộc sống hằng ngày của người dân Việt. Hơn nữa loại ngôi nhà nầy nó giống như nhà rông mà thường trông thấy ở các dân tộc Nam Á, nhất là các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên. Tựa như đình làng, nhà rông có một số sinh hoạt xã hội: phòng thảo luận của ủy ban nhân dân, nhà nghỉ tạm của các lữ khách, nơi tựu tập tất cả dân làng vân vân … Có vài nơi được thấy dùng sàn gỗ ở đình làm ghế ngồi trong lúc hội thảo giữa các thân hào và dân làng. Chớ không phải là những nơi thưởng ngoạn của người Trung Hoa.
Đình Mông Phụ (Sơn Tây)
Ở thế kỷ 18, người ta kiểm kê nhận thấy có khoảng chừng 11800 làng ở Vietnam. Như vậy có nghĩa là có bao nhiêu làng thì có bao nhiêu đình. Người dân Việt thường hay nói: Uống nước nhớ nguồn. Như vậy lúc nào cũng có ở nơi họ lòng biết ơn đối với những có công trạng với đất nước. Bởi vậy không có gì ngạc nhiên thấy được một số nhân vật lịch sữ hay truyển thuyết ( thần núi Tản Viên chẳng hạn) hay ân nhân có công dạy cho dân làng một nghề gì dó trong làng đươc làm thành hoàng ở đình. Có luôn các người có hành động cao cả. Hơn nửa còn có đủ loại người được làm thành hoàng: con nít, những kẻ ăn xin và ăn cướp hay những người bi chết đột ngột đúng giờ thiên nên họ có quyền lực siêu phàm để bảo vệ dân làng tránh được tai họa và thiên tai. Nhờ các thành hoàng mà làng tìm lại được không những yên tịnh và thịnh vượng mà tấ cả lề luật, công lí và đạo đức. Họ trở thành phần nào hiện thân cái quyền thế tối cao mà có được từ sức mạnh của làng. Tùy theo chức vụ họ làm tròn mà họ được sắc phong theo ba cấp: Thượng đẳng thần, Trung đẳng thần và Hạ đẳng thần. Họ có thể bị mất chức nếu họ không hoàn thành sứ mệnh và nếu họ để mất đi trật tự ở làng hay là để dân làng bị chết. Các bản sắc phong được trân trọng giữ gìn trong Hậu Cung và còn là niềm tự hào không thể tả được của dân làng. Đôi khi nếu làng không có thành hoàng, dân làng buộc lòng mượn thảnh hoàng của làng kế cận hay là thế bằng thổ thần. Còn có trường hợp hai làng cùng có chung một thành hoàng thì họ phải thương lượng để mỗi làng được có một ngày lễ được biết trước để tránh cùng chung ngày và tất cả mọi người đều tham dự bằng các gữi sang một phái đoàn hôm có diễu hành. Ngược lại với các đền được xây cất và sùng tu với tiền của nhà nước, các đình thì chi phí đều do dân làng tài trợ vì đây là chuyện thờ cúng địa phương. Sự giàu có được thấy qua việc trang trí ở đình còn tùy thuộc ở tính hào hiệp và cuộc sống sung túc của dân làng. Ở mỗi làng có những miếng đất gọi là tế điền hay ruộng thần từ được khai khẩn để bảo dưỡng đình mà ờ vài làng trước 1945, diện tích có thể lên đến vài chục mẫu. Chính quyền sở có trách nhiệm cai quản đình làng như một tiểu triều đình. Luật lệ và tập quán được áp dụng nơi nầy một các nghiêm ngặt và được tôn trọng hơn quyền lực của vua chúa thời đó. Các phụ nữ cấm không được vào đình. Bởi vậy người ta thường nói: « Phép vua thua lệ làng ». (tiếp theo đình làng phần 3)
Đình Làng hai chữ khó mà tách rời ra trong tâm trí của người dân Việt vì ở đâu có làng thì nơi đó cũng có một cái đình. Luôn luôn được lợp ngói, đình làng là một ngôi nhà chung to lớn bằng gỗ và dựng trên mặt đất không cần chân móng. Ngược lại với chùa thường có cửa để khép đóng lại, đình làng không có vách mà cũng không có cửa, thông ra bên ngoài một cách trực tiếp. Mái đình rất bể thế nặng nề khó mà không nhìn thấy từ xa nhất là với các đầu đao uốn cong. Nơi mà có đình được nghiên cứu một cách tĩ mĩ theo phép phong thủy vì nó có ảnh hưởng đến mọi mặt đời sống của cả làng. Đình phải được dựng thông thường ở môt nơi thoáng đãng hướng về chổ nào có nước (hồ, giếng hay sông) để được trong tư thế tụ thủy, tụ linh và tụ phúc. Chẳng hạn đình Tây Đằng với một ao đầy sen trước lối vào mùa hè, đình Đồng Ky (Từ Sơn, Bắc Ninh) được dựng ngang con sông hay đình Lê Mật (Gia Lâm, Hànội) với một cái giếng thoáng rộng. Đình làng Viet Nam được xây cất thông thuờng trong một khung cảnh cây cối xanh tươi với các cây đa cổ thụ xum xuê có cả trăm năm, cây sứ hay cây cau vân vân….
Không thể định nghĩa vai trò của nó hơn những gỉ mà ông Paul Giran, một quan chức Pháp lo việc dịch vụ dân sự ờ Đông Dương tường thuật lại trong cuốn sách với tựa đề: Ma thuật và tôn giáo của người Việt ở trang 334-335, 1912:
Đình làng nơi mà thờ cúng Thành Hoàng là một chốn cai quản cuộc sống cộng động. Chính ở nơi nầy mà có các kỳ hợp của chư vị kỳ mục, chức sắc địa phương để giải quyết những vấn đề liên quan đến hành chánh và công lý nội bộ. Cũng chính ở nơi nầy mà có các lễ nghi tôn giáo và diễn ra tất cả những cảnh tượng của cuộc sống hằng ngảy trong xã hội Vietnam.
Có thể ví đình như là toà thị chính của một thành phố hiện đại. Nhưng đình được qúi trọng hơn toà thị chính nhiều bởi vì nó có liên hệ mật thiết với tất cả dân làng. Với đình, người dân Việt có thể tìm lại không những cội nguồn mà luôn cả khát vọng và kỷ niệm chung ở làng, nơi mà mình sinh và lớn lên. Sự gắn bó sâu đậm với làng nhất là đình không bao giờ làm quên đi với ngày tháng những tình cảm riêng tư mà thông thường được tìm thấy trong các câu ca dao:
Qua đình ngả nón trông đình
Ðình bao nhiêu ngói thương mình bấy nhiêu….
hay là
Trúc xinh trúc mọc đầu đình
Em xinh em đứng một mình cũng xinh
……………………………
Bao giờ rau diếp làm đình
Gỗ lim ăn ghém thì mình lấy ta ….
Hình ảnh ngôi đình nó in sâu mật thiết vào tâm khảm mỗi người dân Việt từ bao thế hệ cha ông vì nó biểu tượng cội nguồn và bản sắc. Từ triều nhà Lý có ra một chỉếu chỉ qui định trên toàn lãnh thổ Vietnam mỗi làng phải có một đình riêng tư. Từ vùng châu thổ sông Hồng, ngôi đình theo gót chân của người dân Việt mà phổ biến hội nhập trong cuộc nam tiến từ thế kỷ 12 đến thế kỷ 18. Trước hết ở miền trung Vietnam qua các tỉnh Thanh Hóa và Nghệ An dưới triều đại nhà Lê rồi đến Quảng Nam và Thuận Hóa dưới triều đại nhà Mạc và sau cùng ở đồng bằng sông Cửu Long đến mũi Cà Mau với các chúa Nguyễn. Ngôi đình phải thích nghi không những với khí hậu, vùng đất mới và nguyên vật liệu khác mà còn luôn cả phong tục tập quán địa phương qua suốt cuộc hành trình có hàng ngàn cây số, kéo dài 4 thế kỷ. Ngoài trừ vùng núi Tây Nguyên, cái nôi văn hóa của các dân tộc thiểu số, ngôi đình được nổi bật khác biệt với tính cách đa dạng và một phong cách và kiến trúc riêng tư được trông thấy ở mọi vùng đất nước.
Được xây dựng vài thế kỷ trước đó, ngôi đình miền Bắc được xem là hình mẫu tham khảo đối với người dân Việt vì nó không phải duyên dáng hơn mà nó có tính chất độc đáo. Nó là biểu tượng chân chất của cuộc sống nông thôn Vietnam qua nhiều thế kỷ. Chính nó được dựng lên đầu tiên trong văn hóa nông thôn ở đồng bằng sông Hồng. Ngôi đình miền Bắc không những là một hệ thống cột kèo chồng rường xà kết cấu vững chắc kê trên nền gạch hay đất mà còn là một bộ khung thuần gỗ mà mái đình nén xuống nhờ có trọng lượng của nó. Vai trò của các chân cột dùng đề đỡ mái đình là một đặc tính của ngôi đình làng Việtnam. Chân cột càng lớn thì ngôi đình càng vững chãi.
Ðình Bảng ( Tiên Sơn, Bắc Ninh )
Hình dạng của ngôi đình xem rất bề thế nhờ các cột cái to tướng. Đây là trường hợp của ngôi đình Yên Đông bị hủy diệt bởi hỏa hoạn (Quảng Ninh) và các cột cái có đường kính đến 105 cm. Cảm tưởng nầy thường được minh họạ qua câu thành ngữ mà ta thường hay nói: to như cột đình và được thấy ở ngôi đình nổi tiếng « Ðình Bảng » với 60 cột đình bằng gỗ lim và một mái nhà vĩ đại với các đầu đao hình cánh hoa sen. (tiếp theo phần 2)
Đình Bảng (Bắc Ninh)
Cách trung tâm Hà Nội khoảng 20 cây số, chùa Thầy tọa lạc ở chân núi Sài Sơn, huyện Quốc Oai, xã Sài Sơn và được xây dựng từ thời nhà Đinh. Chùa nầy là một trong ba chủa nổi tiếng nhất ở đất Hà Thành mà còn là chủa có liên quan mật thiết đến quãng đời sau cùng của thiền sư Từ Đạo Hạnh. Ông thuộc thế hệ thứ 12 của dòng Thiền Ti-ni-đa-lưu-chi (Vinitaruci) và còn được xem là tiêu biểu cho khuynh hướng Mật Tông qua những pháp thuật. Ông là thủy tổ múa rối nước. Vốn ưa thích múa hát, ông đã dạy dân hát chèo, sáng tạo nên trò múa rối nầy và truyền dạy cho dân chúng. Chính ở giữa hồ Long Trì mà ngày lễ hội thường thấy ở thủy đình có trò múa rối nước.
Từ Đạo Hạnh không những là một thiền sư rất uyên thâm hiểu biết mà còn là một danh nhân văn hóa. Chính vì vậy công lao của ông đóng góp với đất nước và dân gian rất lớn duới triều Lý cho nên ông được dân gian biết ơn sùng kính thường gọi ông là Thầy, là Thánh hay Phật. Cuộc đời của ông cũng không thiếu màu sắc huyền thoại từ việc hóa thân thành con trai của Sùng Hiền hầu là Lý Dương Hoán, chính là vua Lý Thần Tông sau này đến cái chết của ông được dân chúng thần thánh hóa trở thành cái chết đẹp và để trở thành người khác với cuộc sống mới qua bài kệ thi tịch của ông:
Thu lai bất báo nhạn lai quy,
Lãnh tiếu nhân gian tạm phát bi.
Vị báo môn nhân hưu luyến trước,
Cổ sư kỉ độ tác kim sư.
Dịch nghĩa
Mùa thu về không báo tin cho chim nhạn cùng về,
Đáng cười người đời cứ nảy sinh buồn thương [trước cái chết].
Khuyên các môn đồ chớ có vì ta mà quyến luyến,
Thầy xưa đã bao nhiêu lần hoá thân làm thầy nay.(*)
Ông trở thành là người mở đầu cho dân gian một tín ngưỡng thờ Thánh Tổ hòa trộn vào Phật giáo qua mô hình « Tiền Phật – Hậu Thánh ». Đây cũng là một thể thức tôn sùng từ đó ở chùa của người dân Việt dành cho những người có công đức hay gần gũi và bảo trợ dân gian.
(*) Nguồn: Thơ văn Lý Trần (tập I), NXB Khoa học xã hội,
Loin du centre-ville de Hànội de 20 km, la pagode du Maître est située au pied de la montagne Sài Sơn dans la commune du district Quốc Oai. Celle-ci fut édifiée à l’époque de la dynastie des Đinh. Elle est l’une des trois pagodes célèbres de la capitale Hanoï mais elle est liée intimement aussi à la durée de vie restante du moine zhen Từ Đạo Hạnh. Celui-ci appartint à cette époque à la douzième génération de l’école Vinitaruci et il fut considéré comme le représentant du bouddhisme tantrique à travers ses pouvoirs magiques. Il est aussi le créateur du spectacle des marionnettes sur l’eau. Étant passionné pour les danses et les chansons traditionnelles, il a appris au peuple le théâtre populaire ainsi que la façon de se distraire avec les marionnettes sur l’eau. C’est au milieu de l’étang du Dragon que se déroule fréquemment le spectacle des marionnettes sur l’eau à l’occasion des festivités locales. Từ Đạo Hạnh était non seulement un moine ayant une profonde connaissance mais aussi un illustre personnage culturel. C’est pour cela que ses contributions étaient énormes pour le peuple et le pays si bien que tout le monde exprimait sa gratitude en l’appelant souvent « Maître », « Saint » ou « Bodhisattva ». Il ne manque pas la coloration mythique dans la vie de ce moine zhen. De son incarnation dans le personnage du roi Lý Thần Tông, fils de Lý Dương Hoán jusqu’à sa mort que le peuple a mystifiée en lui donnant une belle mort et une réincarnation avec une nouvelle vie à travers son kê (une sorte de stance bouddhique):
Le retour de l’automne n’accompagne pas celui des hirondelles,
Je désapprouve les gens continuant à s’accrocher à leur vie avec tristesse et douleur devant la mort
Il est déconseillé à mes disciples de montrer trop d’attachements émotionnels à cause de moi,
Étant l’ancien maître, j’ai incarné tant de fois pour devenir le maître d’aujourd’hui.(*)
Il est le premier à introduire au peuple le culte des personnages déifiés dans le bouddhisme à travers le modèle « Devant Bouddha-Derrière les Saints ou les personnages déifiés ». C’est une forme de vénération adoptée à cette époque par les Vietnamiens pour exprimer leur gratitude envers tous ceux qui avaient la vertu et le mérite de les protéger dans le quotidien.
