Nhà mộ của người Gia Lai (hay Gia Rai)
Ai đã có dịp đến tham quan viện bảo tàng Hà Nội thì thấy ngôi nhà mộ của người Gia Lai được dựng theo nguyên mẫu của ngôi nhà mộ của làng Kép Pinh huyện Chư Pả, tỉnh Gia Lai. Dân làng ở đây không dám làm nhà mồ nầy cho bảo tàng vì không có lễ bỏ mả (hay lễ Pơ Thi), một lễ được xem là quan trọng theo tập tục của người Gia Lai. Nếu làm thì họ sẽ bị hồn ma hại. Vì vậy phải nhờ đến năm người Gia Lai của một làng khác để mà xây dựng. Theo nhà khảo cổ học Việt Ngô Văn Doanh, nghi thức mai táng của người Gia Lai không những có sự tương tự với các dân tộc Tây Nguyên như dân tộc Bà Na chẳng hạn mà luôn cả với các dân tộc thiểu số ở Đông Nam Á và Thái Bình Dương.
Nhìn thoáng qua nhà mồ của người Gia Lai thì cảm thấy rợn người vì nó có vẻ huyền bí nhất là ở xung quanh mộ có một hàng rào (krep) được dựng với các cột trụ tạc bằng rìu không có trau chuốt tĩ mĩ. Đây là cách gợi và tạc các bức tượng bằng gỗ rất sinh động và có mang tín ngưỡng phồn thực: cảnh sinh hoạt tình dục của vợ chồng với các bộ phận sinh dục không cân xứng, nam nữ giao hợp, phụ nữ có thai, nhân vật ngồi xổm, người ôm mặt với hai tay vân vân … Chính các bức tượng ôm mặt nầy được phổ biến và đựợc thấy ở 4 góc bờ hàng rào. Theo các dân làng thì các tượng gỗ nầy là những kẻ phục vụ và hầu hạ ma người chết khi chưa có làm lễ bỏ mả. Thưở xưa người hậu hạ bị chôn sống theo người địa chủ giàu chết. Ngày nay hình tượng nầy gợi lại cái cảnh thân nhân đến viếng thăm mộ, mang thức ăn để « nuôi dưởng người chết » hằng ngày qua chiếc ống cấm sâu xuống lòng ngôi mộ và buồn rầu than thở trong tư thế ngồi xổm trên mộ hai tay chống lên đầu gối hay ôm má. Các bức tượng bằng gỗ nầy chỉ được dựng và trông thấy cùng các mái nhà trang trí trước thời gian ngày lễ bỏ mả.
Đối với người Gia Lai, chết không phải là kết thúc cuộc sống này mà là sự khởi đầu của một cuộc sống khác ở thế giới bên kia. Linh hồn mà người Gia Lai gọi là « m’gàt » sẽ trở thành một vong linh hay hồn ma (hoặc atâu theo tiếng Gia Lai). Từ đó người chết trở về sống với tổ tiên ở trong thế giới thần linh (poloi atâu). Nhưng trước khi lễ bỏ mả, hồn ma cũng cần có thức ăn, quần áo và một cái nhà nhỏ tạm thời để ở cũng như bao nhiêu người thân thuộc còn sống với các dụng cụ cần thiết để ma người chết sẽ đem theo sang sống ở thế giới bên kia nhưng tất cả được thu nhỏ lại bằng gỗ (rìu, dao, cuốc, gùi, vỏ bầu đựng nước vân vân…) Bởi vậy thường thấy dựng tạm trên mộ một ngôi nhà nhỏ. Đấy là nhà của ma người chết (hay bang atâu). Nhà mộ dài 8,25 thước và rộng 2,25 thước. Tính luôn cả hàng rào bao chung quanh thì ngôi nhà mộ có một diện tích khoảng 45 mét vuông. Bởi vậy người Gia Lai có tục chôn chung có nghĩa là trong một mộ lớn như vậy có thể chứa được nhiều quan tài thuộc những người thân thuộc với nhau. Nhà mộ có gắn liền với lễ bỏ mả. Thời gian tang chế có thể mấy tháng mà cũng có thể cả năm trời, gia đình của người chết cố kéo giữ hồn ma ở lại trong gia đình. Thời gian nầy thường gọi là thời gian bảo trì ngôi mộ (dja m’xàt) thì người thân thuộc phải đến dọn dẹp nhà mồ thường xuyên, phải đem thức ăn cho người chết và phải cúng kiến heo gà mỗi tháng. Theo tập tục thì hồn ma vẫn hiện diện ở chung quanh nhà mồ tạm. Mỗi năm, sau mùa mưa và sau khi kết thúc mùa thu hoạch thì thấy người Gia Lai hay thường tổ chức lễ bỏ mả trong những ngày trông sáng ba ngày liên tục nhưng trước đó họ phải dành cả mấy tháng trời để dựng một ngôi nhà mới lại thay thế ngôi nhà tạm nhỏ bé nhưng ngôi nhà nầy nó chỉ là một cái xác vật chất không có linh hồn vì ma người chết đã đi về với tổ tiên trong thế giới thần linh. Trong ba ngày lễ nầy, mọi người tổ chức ăn cỗ linh đình, uống rượu cần, tấu cồng chiêng, cùng nắm tay nhau múa vũ điệu truyền thống. Từ đây các người thân thuộc của người chết mới cắt đứt vĩnh viễn mối quan hệ với người chết. Người goá vợ hay góa chồng có quyền lập lại cuộc đời. Còn nhà mộ nó tự phân hủy một cách tự nhiên theo ngày tháng dù nó có hoành tráng hay trang trí thật đẹp vì theo tập tục, người thân thuộc mong rằng người chết có được một cuộc sống tốt đẹp ở thế giới bên kia. Tuy nhiên, nhà tang lễ nầy rất đáng được chú ý về mặt nghệ thuật và văn hóa qua một số tượng hình trang trí, các hoa văn được thấy trên các mái nhà của nhà mộ để nói lên sự luân hồi của kiếp người cũng như sinh sôi nảy nở theo quan niệm của dân tộc Tây Nguyên.
Quiconque a eu l’occasion de visiter le musée d’ethnographie de Hanoï voit probablement la maison funéraire des Jaraï construite suivant le modèle du village Kep Pinh du district de Chu Pa de la province de Gia Lai. Les gens de ce village n’osent pas la bâtir pour le musée car il n’y a pas la cérémonie d’abandon de la tombe (ou cérémonie Pơ Thi), qui est considérée comme importante selon les coutumes des Jaraï. En cas de construction de cette maison funéraire, ils seront punis par les esprits. C’est pour cela que le musée doit compter sur cinq personnes issues d’un autre village pour la construire. Selon l’archéologue vietnamien Ngô Văn Doanh, les rites funéraires des Jaraï ont non seulement des similitudes à celles des ethnies des Hauts Plateaux du Centre Vietnam (comme les Bahnar) mais aussi à celles d’autres minorités ethniques de l’Asie du Sud- Est et de l’océan Pacifique. En jetant un coup d’œil sur la tombe des Jaraï, il est possible d’être effrayé car elle paraît être mystérieuse du fait qu’il y a autour de cette tombe, une palissade (krep) faite de piliers massifs (ameh) sculptés sans aucune finition avec des haches. C’est une façon d’évoquer des sculptures très expressives en bois liées au culte de fertilité: des scènes d’activités sexuelles entre mari et femme avec des organes génitaux démesurés, des copulations entre hommes et femmes, des femmes enceintes, des figures accroupies, des personnages se serrant le visage avec leurs mains etc… Ce sont ces derniers qui sont de loin les plus populaires et qu’on retrouve aux quatre coins de la clôture. Selon les villageois, ils représentent les gens destinés à servir les morts lorsque la cérémonie d’abandon de leur tombe n’a pas encore lieu.
Autrefois, les serviteurs devaient être enterrés vivants avec leurs riches propriétaires qui venaient d’être décédés. Aujourd’hui, ces sculptures rappellent bien la scène où les proches du défunt doivent rendre visite à sa maison funéraire et alimenter quotidiennement son « esprit » par l’intermédiaire d’un tuyau enfoncé au fond de sa tombe et se lamenter en position accroupie sur sa tombe avec les deux mains sur les genoux ou sur la joue. La mise en place de ces figures en bois en même temps que la décoration réalisée sur les toitures doit avoir lieu juste avant la période précédant la cérémonie d’abandon de la tombe.
Pour les Jaraï, la mort n’est pas la fin de cette vie mais le début d’une autre vie dans l’au-delà. L’âme que les Jaraï appellent « m’gat » se transforme en un un fantôme ou un esprit (ou atau en Gia Lai). Désormais il rejoindra ses ancêtres vivant dans le monde des esprits (poloi atau). Mais avant la cérémonie d’abandon de la tombe, le fantôme a besoin de nourriture, de vêtements et d’une petite maison temporaire pour y vivre comme ses proches encore en vie avec les outils nécessaires au quotidien et emmenés avec lui dans la vie d’au-delà. Ceux-ci sont réduits en miniature (hache, couteau, pioche, hotte, calebasse d’eau etc…). C’est pourquoi on est habitué à voir l’installation temporaire d’une hutte sur la tombe. C’est la maison de l’esprit du défunt (ou bang atau). La tombe mesure 8,25 mètres de long et 2,25 mètres de large.
Y compris la clôture environnante, la maison funéraire a une superficie d’environ 45 mètres carrés. Les Jaraï ont la coutume d’enterrer ensemble les morts, ce qui signifie qu’une tombe aussi grande peut contenir de nombreux cercueils appartenant à des personnes proches les unes des autres.
La maison funéraire est associée souvent à la cérémonie d’abandon de la tombe. La période de deuil peut durer des mois voire des années. La famille du défunt tente de garder le plus longtemps possible le fantôme dans la famille. Cette période est souvent appelée période d’entretien de la tombe (dja m’xàt): les proches doivent nettoyer régulièrement la tombe, apporter de la nourriture pour les morts et faire des offrandes alimentaires (poulets, porcs) tous les mois.
Selon la coutume, le fantôme ou l’esprit du trépassé est toujours présent autour de la hutte provisoire. Chaque année, après la saison des pluies et après la fin de la saison des récoltes, les Jaraï organisent souvent la cérémonie d’abandon de la tombe durant les trois jours lumineux consécutifs mais avant cela, ils doivent passer plusieurs mois à construire la maison funéraire. Celle-ci va remplacer la hutte provisoire mais elle n’est qu’une carcasse physique sans âme car l’esprit du défunt est déjà parti pour rejoindre ses ancêtres dans le monde des esprits. Durant ces trois jours, les gens s’organisent pour faire le festin, boire de l’alcool de riz, jouer des gongs, se tenir la main dans les danses traditionnelles.
Désormais, les proches du défunt couperont définitivement les liens avec le mort. Les veuves ou les veufs ont le droit de refaire leur vie. Quant à la maison funéraire, elle se décompose naturellement au fil des années malgré qu’elle soit grandiose ou magnifiquement décorée. Selon la coutume, les proches espèrent que le trépassé aura une belle vie dans l’au-delà.
Cependant, cette maison funéraire mérite de retenir une plus grande attention artistique et culturelle à travers un certain nombre de figurines décoratives et de motifs retrouvés sur les deux toits principaux et sur les deux petits toits à pignons triangulaires car cela représente la réincarnation de la vie humaine ainsi que la fécondité selon le concept du peuple des Hauts Plateaux.