Một nền văn hóa mới được phát sinh với sự thành lâp vương quốc cổ đầu tiên của người Thái ở Sukhothaï. Dưới sự hướng dẩn của Ramkhamhaeng Đại Đế, người Thái biết tận dụng và thừa hưởng tất cả những gì thuộc về văn hóa bản địa, có thể nói đây là một thời hoàng kim thịnh vượng của triều Phra Ruang. Theo nhà khảo cứu Pháp Georges Coedès, người dân Thái là những người tiếp thụ tài ba lỗi lạc. Thay vì hủy diệt và ruồng bỏ tất cả những gì thuộc về của các chủ cũ của họ ( người Môn, người Khơ Me) họ, thì ngược lại người dân Việt thường không ngó ngàng khi xâm chiếm Chămpa, cố tình chiếm hữu và tìm lại các đề tài ở trong danh mục nghệ thuật của người Môn và người Khơ Me để hình thành và tạo cho họ một phong cách cá biệt bằng cách để biểu lộ ra những tập quán bản địa trong kiến trúc (chedis hay stupas) và nghệ thuật làm tượng (các chư Phật) mà được thường trông thấy. Phật giáo Đại thừa bị từ bỏ từ nay và được thay thế bởi Phật giáo nguyên thủy. Chính ở quốc giáo nầy mới thấy được cái thẩm mỹ của người Thái qua những công thức hình ảnh và tạo hình mà họ mượn một cách hiển nhiên ở trong nghệ thuật của người Khơ Me và người Dvaravati (Môn).
Vương quốc Sukhothaï
Sự xuất hiện nghệ thuật Sukhothaï chứng tỏ được cái ý muốn canh tân và sinh lực đáng kể dù nó còn hấp thụ nhiều ảnh hưởng sâu sắc và truyền thống cổ đại của người Tích Lan, Miến Điến và Khơ Me trong cách tạo các pho tượng Phật. Dù được biểu hiện qua nhân hình, các chư Phật được chạm khắc theo những qui tắc rất chính xác mà những nghệ nhân Thái phải tôn trọng một cách tỉ mỉ. Theo nhà khảo cổ Pháp Bernard Groslier thì cũng không có sự phóng đại quá đáng trong cái đẹp của các tác phẩm nầy mà phải coi xem đây là những tác phẩm có tính cách làm nổi bật phong cách và biểu hiện cái độc đáo của một xã hội vừa mới dựng và năng động. Tuy nhiên cũng thể hiện lên một phần nào sự thiếu hiện thực ở các dái tai của các tượng Phật hay ở các búi tóc và các tay chân quá dài. Qua nghệ thuật điêu khắc của Sukhothai, chúng ta cũng nhận thấy đây là một nghệ thuật hoàn toàn độc đáo và biểu thị một thời kỳ mà dân tộc Thái cần có một bản sắc văn hóa và tôn giáo và một cá tính riêng tư mà thường được minh hoạ qua một thí dụ trong cách tạo tư thế buớc đi của Đức Phật, một chân gập về phía sau, gót chân thì nâng lên một cách dịu dàng như một dấu hiệu khiến hình ảnh nầy nó ăn sâu vào tâm trí của người dân Thái nhất là có sự linh động trong bước đi lưu loát của Đức Phật và dáng đi rất nhẹ nhàn và thư thản. Đầu thì hình oval, các cung mày cong lại hình bán nguyệt và được nối dài với một mũi khoằm và dài , tóc thì uốn quắn chạy dài xuống trán, thường có một nhục kế nổi lên giống như ngọn lửa trên đỉnh đầu ( ảnh hưởng Tích Lan), một dòng đôi kép quanh miệng (ảnh hưởng Khơ Me) , quần áo thường bám sát vào thân người, đó là những đặc điểm của nghệ thuật Phật giáo Sukhothaï.
Dưới triều đại của Rama Khamheng (hay thường gọi Rama dũng cảm), một xã hội mới được thành hình từ gia tài để lại của người Môn-Khơ Me và noi theo mô hình hành chính và xã hội ở người Mông Cổ. Chữ Thái được tạo ra và dựa trên kiểu chữ viết Khơ Me mà nguồn gốc đến từ miền nam Ấn Độ. Phật giáo Theravada được công nhận từ nay là quốc giáo. Tuy nhiên thuyết duy linh vẫn tiếp tục trường tồn cụ thể là người dân Thái vẫn còn tôn thờ thần đất mà vua Rama Khamheng thường nhắc đến. Ông dành một ngôi đền ở trên một ngọn đồi gần Sukhothai để thờ một thần linh tên là Phra Khapung Phi được xem là có chức vị cao hơn mọi thần khác để phù hộ sự thịnh vượng của vương quốc và ông có nhiệm vụ cúng tế mỗi năm. Chính cái thái độ, tục lệ nầy cũng được còn thấy ở đầu thế kỷ 20 ở Việtnam với Đàn Nam Giao ở Huế mà vua nhà Nguyễn thường tổ chức tế lễ mọi năm vì thiên tử là con của Trời phải có nhiêm vụ cầu Trời ban phước lành cho đất nước ( cũng thế ở Trung Hoa với Thiên Đàn ở Bắc Kinh).
Cũng không có chi ngạc nhiên khi ngày nay còn thấy cái tập quán, cái khái niệm nầy qua tượng Phật Ngọc mà người dân Thái thường gọi là Phật Phra Keo Morakot và được xem như là Thần phù hộ của Thái Lan và che chở triều đại Chakri trong nhà thờ của hoàng cung ở Bangkok. Theo Bernard Groslier, sự tương đồng nầy có căn cứ vì người dân Thái cũng thuộc về thế giới cổ xưa có cùng tư duy với người Trung Hoa. Chúng ta tự hỏi về việc so sánh nầy vì chúng ta thừa biết cũng như người dân Việt , người dân Thái họ cũng thuộc về chủng tộc Bách Việt mà phần đông các tộc đều theo thuyết duy linh và thuộc về thế giới nông nghiệp. Họ củng thường quen tế lễ thần đất trước khi chịu ảnh hưởng của Trung Hoa. Rama Kham Heng trong thời ngự trị rất thành công trong việc giao hảo thân thiện với Trung Hoa của Hốt Tất Liệt. Chính ông khuyến khích các nghệ nhân Trung Hoa đến định cư ở thủ đô. Chính nhờ vậy với sự khéo léo và thành thạo của các người nầy mà vuơng quốc Sukhothaï được biết đến sau đó không lâu với các đồ gốm nổi tiếng Sawankhalok. Vương quốc Ayutthaya