Con phượng hoàng
The phoenix (Fenghuang)
Cũng như kỳ lân mà người Hoa tHạ thường dùng để ám chỉ một cập thì con phượng hoàng (Fenghuang) nầy cũng vậy. Phượng hay phụng chỉ con đực và hoàng là con cái. Nhưng người dân Việt chỉ gọi gắn gọn con chim nầy bằng phượng hoàng trong văn hóa. Phượng hoàng có phần tựa giống con chim trĩ có mỏ diều hâu dài, mảo trĩ, vảy cá chép, móng chim ưng và đuôi công. Lông của nó đại diện cho màu sắc của ngũ hành: đen, trắng, đỏ, xanh và vàng. Nó là một loài chim lớn ở thời tiền sử thường được coi là con chim thần thoại trong văn hóa phương Đông và hoàn toàn khác biệt với phượng hoàng trong khái niệm của phương tây. Theo truyền thuyết, phượng hoàng chỉ xuất hiện vào thời thái bình, và sẽ ẩn mình trong thời loạn lạc. Chim còn biểu thị cho sự hòa hợp âm dương. Bởi vậy chim được dùng cùng rồng để nói lên quan hệ hạnh phúc và quyền lực mà Thượng đế ban cho hoàng hậu (Âm) và vua (Dương). Nó còn biểu hiện đức hạnh và vẻ duyên dáng nữa. Trong truyền thuyết « Con Rồng Cháu Tiên » của dân tộc ta thì chim là hoá thân của mẹ Tiên Âu Cơ cùng cha rồng Lạc Long Quân. Vậy con phượng hoàng nầy nó có nguồn gốc từ đâu? Nó có phải là con linh vật của người Hoa Hạ hay của đại tộc Bách Việt? Dĩ nhiên nó xuất hiện ở Trung Hoa nhưng ở trong địa bàn của dân Bách Việt bị thôn tính bởi người Hoa Hạ vì hình tượng của nó được tìm thấy sớm nhất trên các miếng ngọc và các hiện vật của nền văn hóa Thạch Gia Hà (Shiziahé) và Lương Chữ (Lianzhu) ở vùng trung và hạ lưu của sông Dương Tử, nơi mà người dân có một lối sống định cư ổn định sớm cùng một hệ thống tưới tiêu ruộng lúa bằng nguồn nước lưu giữ qua các kênh mương. Các học giả Trung Hoa xác nhận cư dân ở đây là Vũ Nhân (羽 人) hay Vũ dân tức là những người thờ vật Chim và Thú tức là Tiên Rồng (truyền thuyết Con Rồng Cháu Tiên).Theo tự điển Hán nôm, chữ Vũ (羽) chỉ chung một loại chim. Tại sao Tiên Rồng? Từ thưở xưa, chim là loại vật có thể bay cao vượt núi đến bồng lai tiên cảnh, nơi cư ngụ của các tiên nữ. Còn rồng chắc chắn là thủy quái mà trong sử nước ta gọi là con thuồng luồng (giao long). Thời đó ở sông Dương Tử có một loại cá sấu nay đang ở trong tình trạng bị đe dọa tuyệt chủng. Để tránh sự tấn công của thủy quái, tộc Việt hay có tục lệ xâm mình. Bởi vậy tộc Việt ghép cho vật tổ của họ là Chim và Rồng với quan niệm song trùng lưỡng hợp (hai thành một).
Còn tên thị tộc Hồng Bàng cũng từ vật tổ Chim Rồng mà ra. Ở văn hóa Thạch Gia Hà còn thấy các hiện vật hình tròn bằng ngọc thể hiện chim phượng hoàng hay rồng được tạo tác một cách tinh vi. Theo nhà khoa học chính trị người Mỹ Charles E. Merriam của đại học Chicago thì đây là một phương thức hợp pháp hóa thực nghiệm quyền lực và giữ vai trò «miranda» [*] để buộc dân chúng phải kính trọng hai loại vật linh thiêng nầy. Bởi vậy cư dân ở đây có thói xâm hình rồng trên người và đội mũ lông chim để thể hiện điều nầy. Các tập tục nầy đều có ở dân tộc ta và được thể hiện ở trên trống Đồng Sơn. Chính ở nơi nầy về sau thời Chiến Quốc là địa bàn của nước Sở sau khi thôn tính được hai nước Ngô Việt của Ngũ Tử Tư và Câu Tiễn. Chính cũng có một thưở ban sơ trong truyền thuyết của dân tôc ta có nhắc đến họ Hồng Bàng. Cụm từ nầy cũng từ Chim Rồng mà ra. Còn nước Văn Lang, bắc tới Hồ Động Đình, đông thì Biển Đông, tây giáp với Ba Thục, nam tới nước Hồ Tôn (Chiêm Thành) thì cũng nằm hoàn toàn trong địạ bàn của nước Sở. Sự trùng hợp ngẫu nhiên nầy càng cũng cố thêm quan điểm của Edouard Chavannes[2] và Léonard Aurousseau [3]: người Việt cổ và các thần dân của nước Sở có cùng chung tổ tiên: chữ Mi ở trong ngôn ngữ nước Sở khi dịch sang Hùng (熊) trong tiếng Việt thì được xem là tên của các vị vua nước Sở và các vị vua nước Việt. Dựa trên sử ký lịch sử của Tư Mã Thiên do E. Chavannes [2] dịch, chúng ta còn biết rõ vua của nước Sở đến từ những kẻ man rợ ở miền Nam (hay Bách Vịệt). Hùng Cừ nói: Tôi là một kẻ man rợ và tôi không nhận chức tước và tên truy tặng của nước Trung Hoa cả.
Nói tóm lại, phượng hoàng là con linh vật của đại tộc Bách Việt. Bởi vậy ở vùng đất của đại tộc Bách Việt như ở Quảng Đông thuộc nước Nam Việt thưở xưa nay vẫn còn món ẩm thực nổi tiếng đó là món ăn có tên là Phượng trảo » (鳳爪) tức là chân gà hầm nấu với đậu đen. Cũng có ở môt địa diểm nổi tiếng tên là Phượng hoàng cổ trấn (Fenghuang) ở tỉnh Hồ Nam trong địa bàn nước Sở của Trung quốc ngày nay. Nơi nầy còn gìn giữ được những nét văn hóa đặc sắc của người Miêu (hay Hmong), một tộc trong đại tộc Bách Việt. Cần nhắc lại trong tập Lĩnh Nam Chích Quái có kể rằng vào đời Chu Thành Vương (Zhou Chengwang), Hùng Vương sai bề tôi tự xưng là người Việt Thường đem dâng nhà Chu một con chim trĩ trắng để liên kết sự giao hảo và thân thiện với nhà Chu trong thời bình. Có phải con chim trĩ nầy là con phượng hoàng không? Có người cho rằng con chim Lạc ở trên trống Đồng Sơn là tiền thân của hình tượng phượng hoàng ở những thời đại sau này. Có đúng hay không? Sự việc nầy chưa có phần giải đáp cho đến ngày hôm nay nhưng chúng ta có thể xác định một điều là người Việt cổ có tín ngưỡng thờ chim.
[*]miranda: thuật ngữ này liên quan đến các biểu tượng đề cập đến cảm xúc của một dân tộc nhằm áp đặt sự tôn trọng hoặc sự thán phục.
Analogue à la licorne que les Chinois ont utilisée pour se référer à un couple d’animaux, le phénix (Fenghuang) l’est aussi. Phượng (ou phụng) désigne un mâle tandis que Hoàng est réservée à la femelle. Les Vietnamiens appellent tout simplement le phénix sans distinction dans leur culture. Cet oiseau ressemble à un faisan avec un long bec de faucon, une crête de faisan, des écailles de carpe, des griffes d’aigle et une queue de paon. Ses plumes représentent les couleurs des cinq éléments (Wu Xing): noir, blanc, rouge, jaune et vert. C’est un grand oiseau préhistorique souvent considéré comme un oiseau mythique dans la culture de l’Orient et complètement différent du phénix trouvé dans les concepts occidentaux. Selon la légende, le phénix n’apparaît qu’en temps de paix et se cache en temps de trouble ou du désordre. Il manifeste également l’harmonie entre le yin et le yang. C’est pourquoi on se sert du phénix pour évoquer à la fois la relation heureuse et le pouvoir que Dieu accorde à la reine (Yin) et au roi (Yang). Il est aussi le symbole de vertu et de grâce. Dans la légende «Le fils du dragon et le petit-fils de l’Immortelle» de notre peuple, l’oiseau est la réincarnation de la fée mère Âu Cơ et du père dragon Lac Long Quan. Alors, d’où vient ce phénix ? Est-il l’oiseau sacré des Chinois ou celui des Bai Yue?
Il est apparu en Chine mais dans l’aire des Bai Yue annexée par les Chinois car son image a été retrouvée plus tôt sur les objets en jade des cultures de Shiziahé et Liangzhu se trouvant respectivement dans les cours milieu et inférieur du fleuve Yang Tse, où les gens avaient un mode de vie sédentaire précoce et un système d’irrigation et de drainage des rizières avec de l’eau emmagasinée via des canaux. Les érudits chinois confirment que les gens d’ici sont des Vũ Nhân (羽 人) ou des Vũ Dân. Ce sont les adorateurs des oiseaux et des animaux, càd les Enfants du Dragon et les Grands Enfants de l’Immortelle (Con Rồng Cháu Tiên). Selon le dictionnaire sino-vietnamien, le mot Vũ (羽) fait référence à un oiseau. Pourquoi Fée-Dragon ? Dans les temps anciens, les oiseaux sont des animaux pouvant voler au-dessus des montagnes jusqu’à l’endroit où vivent les Immortelles. Quant au dragon, il est certainement un monstre marin qui, dans l’histoire de notre pays, s’appelle le dragon d’eau (Giao Long). À cette époque, dans le fleuve Yang Tsé, il y avait un type d’alligator qui est maintenant en danger d’extinction. Afin d’éviter l’attaque de ce monstre marin, les Proto-Vietnamiens avaient coutume de se tatouer. C’est pourquoi ils associaient à leur totem le couple (Oiseau /Dragon) avec la notion de dualité (deux en un). Le nom du clan Hồng Bàng provient également du couple (Oiseau/Dragon).
Dans la culture de Shijiahé, il y a également des artefacts ronds en jade (phénix, dragons) et fabriqués de manière tellement sophistiquée. Selon le politologue américain Charles E. Merriam [1] de l’université de Chicago, il s’agit d’un moyen de légitimation empirique du pouvoir et de possession de la fonction «miranda» pour forcer les gens à respecter ces deux animaux sacrés. C’est pourquoi les gens d’ici aiment tatouer des dragons sur leur corps et porter des chapeaux de plumes pour les montrer. Ces coutumes ont été retrouvées chez notre peuple et sur le tambour de bronze de Đồng Sơn. C’est ici qui devint plus tard durant la période des Royaumes combattants, le territoire de l’État Chu après que ce dernier avait réussi à annexer les deux états Wu et Yue de Wu Zisu et Goujian. Dans le légendes de notre peuple, le nom patronymique Hồng Bàng est souvent mentionné. Ce nom trouve également toute sa source dans les mots « Oiseau » et « Dragon ».
Etant délimité au nord par le lac Dongtin, à l’est par la mer de l’Est, à l’ouest par le royaume Ba et au sud par le Champa, le royaume Văn Lang se trouvait entièrement dans l’aire géographique de l’état Chu. Cette coïncidence renforce encore les points de vues d’Édouard Chavannes[2] et de Léonard Aurousseau[3] : les Proto-Vietnamiens et les sujets de l’état Chu avaient des ancêtres communs: les noms Mi de l’état Chu traduit en Hùng (熊) en vietnamien étaient considérés comme les noms des rois de l’état Chu et ceux des rois vietnamiens. D’après les chroniques historiques de Sima Qian traduites par E. Chavannes [2], on sait aussi que le roi de Chu était issu des barbares (Man Di) du Sud (ou Bai Yue). Hùng Cừ a déclaré : Je suis un barbare et je n’accepte pas de titres et de noms posthumes en provenance de la Chine. En résumé, le phénix est l’animal sacré des Bai Yue. C’est pourquoi dans les territoires des Bai Yue, comme à Canton appartenant autrefois au royaume de Nan Yue, il existe encore un plat célèbre appelé « Griffes de Phénix » (鳳爪), où des pattes de poulet sont mitonnées avec des haricots noirs. Il y a également une ancienne ville très célèbre appelée en vietnamien « Phượng Hoàng cổ Trấn (ou village ancien Fenghuang » dans la province du Hunan faisant partie du territoire de l’état Chu d’autrefois où on conserve encore les caractéristiques culturelles uniques du peuple Miao (ou Hmong), l’une des tribus des Bai Yue.
Il est important de rappeler que dans le recueil intitulé « La Sélection des contes étranges à Lĩnh Nam (Lĩnh Nam Chích Quái », il est dit que sous le règne du roi Zhu Chengwang (Chu Thành Vương) de l’état Zhou, le roi Hùng ordonna à son ambassadeur de présenter au roi de Zhou un faisan blanc pour se lier de bonne relation et d’amitié avec l’état Zhou en temps de paix. Le faisan est-il le phénix évoqué ? Certains pensent que l’oiseau Lạc sur le tambour de bronze Đồng Sơn est le précurseur de l’image du phénix des époques ultérieures. Est-ce vrai ou pas? Ce fait n’apporte pas de réponse jusqu’à aujourd’hui. Par contre nous pouvons affirmer que les Proto-Vietnamiens croyaient au culte des oiseaux.
miranda: ce terme se rapporte aux symboles s’adressant à l’émotivité d’un peuple pour lui imposer le respect ou l’émerveillement.
Analogous to the unicorn that the Chinese used to refer to a pair of animals, the phoenix (Fenghuang) is as well. Phượng (or phụng) designates a male, while Hoàng is reserved for the female. The Vietnamese simply call the phoenix without distinction in their culture. This bird resembles a pheasant with a long hawk-like beak, a pheasant crest, carp scales, eagle claws, and a peacock tail. Its feathers represent the colors of the five elements (Wu Xing): black, white, red, yellow, and green. It is a large prehistoric bird often considered a mythical bird in Eastern culture and completely different from the phoenix found in Western concepts. According to legend, the phoenix appears only in times of peace and hides in times of trouble or disorder. It also represents the harmony between yin and yang. That is why the phoenix is used to evoke both the happy relationship and the power that God grants to the queen (Yin) and the king (Yang). It is also a symbol of virtue and grace. In the legend « The Dragon’s Son and the Immortal’s Grandson » of our people, the bird is the reincarnation of the fairy mother Âu Cơ and the dragon father Lạc Long Quân. So, where does this phoenix come from? Is it the sacred bird of the Chinese or that of the Bai Yue?
It appeared in China but in the Bai Yue area annexed by the Chinese because its image was found earlier on jade objects from the Shiziahé and Liangzhu cultures located respectively in the middle and lower courses of the Yangtze River, where people had an early sedentary lifestyle and a system of irrigation and drainage of rice fields with water stored through canals. Chinese scholars confirm that the people here are Vũ Nhân (羽人) or Vũ Dân. They are worshippers of birds and animals, that is, the Children of the Dragon and the Great Children of the Immortal (Con Rồng Cháu Tiên). According to the Sino-Vietnamese dictionary, the word Vũ (羽) refers to a bird. Why Fairy-Dragon? In ancient times, birds were animals capable of flying over mountains to the place where the Immortals live. As for the dragon, it is certainly a sea monster which, in the history of our country, is called the water dragon (Giao Long). At that time, in the Yangtze River, there was a type of alligator which is now endangered. To avoid attacks from this sea monster, the Proto-Vietnamese used to tattoo themselves. That is why they associated their totem with the couple (Bird/Dragon) with the notion of duality (two in one). The name of the Hồng Bàng clan also comes from the couple (Bird/Dragon).
In the culture of Shijiahé, there are also round jade artifacts (phoenix, dragons) made in such a sophisticated manner. According to American political scientist Charles E. Merriam [1] from the University of Chicago, this is an empirical means of legitimizing power and possessing the « miranda » function to compel people to respect these two sacred animals. That is why the people here like to tattoo dragons on their bodies and wear feathered hats to show them. These customs have been found among our people and on the bronze drum of Đồng Sơn. This is the place that later, during the Warring States period, became the territory of the Chu State after it succeeded in annexing the two states Wu and Yue of Wu Zisu and Goujian. In the legends of our people, the surname Hồng Bàng is often mentioned. This name also finds its origin in the words « Bird » and « Dragon. »
Being bordered to the north by Dongtin Lake, to the east by the East Sea, to the west by the Ba kingdom, and to the south by Champa, the Văn Lang kingdom was entirely located within the geographical area of the Chu state. This coincidence further supports the views of Édouard Chavannes[2] and Léonard Aurousseau[3]: the Proto-Vietnamese and the subjects of the Chu state had common ancestors: the Mi names of the Chu state translated into Hùng (熊) in Vietnamese were considered the names of the kings of the Chu state and those of the Vietnamese kings. According to the historical chronicles of Sima Qian translated by E. Chavannes[2], it is also known that the king of Chu descended from the southern barbarians (Man Di) (or Bai Yue). Hùng Cừ declared: I am a barbarian and I do not accept titles and posthumous names from China. In summary, the phoenix is the sacred animal of the Bai Yue. That is why in the territories of the Bai Yue, such as in Canton, formerly belonging to the Nan Yue kingdom, there still exists a famous dish called « Phoenix Claws » (鳳爪), where chicken feet are stewed with black beans. There is also a very famous ancient town called in Vietnamese « Phượng Hoàng cổ Trấn » (or ancient Fenghuang village) in Hunan province, which was part of the territory of the former Chu state, where the unique cultural characteristics of the Miao (or Hmong) people, one of the Bai Yue tribes, are still preserved.
It is important to recall that in the collection entitled « The Selection of Strange Tales in Lĩnh Nam (Lĩnh Nam Chích Quái), » it is said that during the reign of King Zhu Chengwang (Chu Thành Vương) of the Zhou state, King Hùng ordered his ambassador to present to the King of Zhou a white pheasant to establish good relations and friendship with the Zhou state in times of peace. Is the pheasant the phoenix mentioned? Some believe that the Lạc bird on the Đồng Sơn bronze drum is the precursor of the image of the phoenix in later periods. Is this true or not? This fact remains unanswered to this day. However, we can affirm that the Proto-Vietnamese believed in the worship of birds.
miranda: this term refers to symbols that appeal to the emotions of a people to impose respect or wonder upon them.
Bibliographie:
[1] Charles E. Merriam, Political power : Its composition and incidence, New York-Londres, Whittlesey House/McGraw-Hil, 1934.
[2] Edouard Chavannes :Mémoires historiques de Sseu-Ma Tsien de Chavannes, tome quatrième, page 170).
[3] Léonard Rousseau: La première conquête chinoise des pays annamites (IIIe siècle avant notre ère). BEFO, année 1923, Vol 23, no 1.
[4] Shin’ichi Nakamura: Le riz, le jade et la ville. Évolution des sociétés néolithiques du Yangzi. Éditions de l’EHESS « Annales. Histoire, Sciences Sociales. 2005/5 60 année pages 1009 à 1034.
