La chauve-souris dans l’art de Huế
The bat in Hue art
Version française
Version anglaise
Được biết đến với tên khoa học (Chiroptera), dơi là một loài động vật có nhau thai được đặc đứng sau các loài gặm nhấm. Đối với người phương Tây, sở thích của dơi sống trong bóng tối và ban đêm được xem là một điềm xấu. Nó còn thuộc các thú vật của Satan mà Giáo hội chỉ định. Chúng ta thường thấy nó dang rộng hai cánh với khuôn mặt nhăn nhó trên đỉnh nhà thờ như một người bảo vệ có chức năng xua đuổi tà ma. Đôi khi nó được coi là một con chuột biết bay (thiên thử hay chuột nhà trời) hoặc một con én bay trong đêm (chim nhạn bay đêm, phi thử). Dơi là loài động vật thường được coi là loài vật có tính xảo quyệt và tinh quái trong các truyền thuyết phương Đông.
Trong tiếng Hán Việt dơi tên là ‘bức’ (蝠), được đọc gần giống chữ ‘phúc’ (福), từ đó người ta dùng hình ảnh con vật này để chỉ ‘phúc đức’. Khi minh họa bằng hình 5 con dơi thì có hàm ý chỉ ngũ phúc: (1) Phú 富 nghĩa là giàu, (2) khang ninh 安寧 là yên lành, mạnh khỏe (3) Thọ 壽 là sống lâu (4) hảo đức 好德 là có đức tốt (5) khảo chung mạng 考終命 là hưởng trọn tuổi trời.
Theo cố cả Léopold Cadière, trong nghệ thuật Huế, chúng ta thường thấy sự kết hợp của nhiều họa tiết theo nhiều cách khác nhau. Đôi khi chỉ là một sự kết hợp đơn giản: con dơi ẩn núp trong góc sẽ lướt đôi cánh qua những đường cong uốn lượn hồi văn, hoặc những biểu tượng của sự trường thọ và hạnh phúc sẽ được áp dụng cho một cành mận, một bông hoa mẫu đơn vân vân . Những sự kết hợp này không phải do ngẫu nhiên hay ý thích của nghệ sĩ. Thậm chí đối với một số chủ đề nhất định, còn có một quy tắc rất nghiêm ngặt, những liên kết gần như không thể tách rời.
Đây là trường hợp của hình ảnh con dơi với các họa tiết thường có lối chơi chữ. Thường nhất là với chữ ‘phúc’ nhưng cũng có khi đi với chữ ‘khánh’ (慶 có nghĩa là ‘chúc mừng’) thay cho lời cầu chúc phúc. Khánh lại có thêm âm là ‘khương’ có nghĩa là phúc. Âm khánh lại có chữ viết là 磬, chỉ một món nhạc khí quý trong cung đình, thế là có họa tiết con dơi ngậm chiếc khánh có hai quả tua; hình này có tên ‘phúc khánh’ với ý chúc mừng hưởng phúc an lạc và thịnh vượng.Thay cho khánh ngọc hay chữ thọ, con thấy hình con dơi ngậm một giõ hoa. Giõ hoa là một món trong ‘bát bửu’ nên hàm chỉ sự vui hưởng hạnh phúc (hình CLXXXIV).
Về mặt trang trí con dơi hay có kèm theo hai quả tua, gọi là họa tiết ‘dơi tua’, nhưng hình như hai quả tua đó chẳng mang một ý nghĩa sâu xa nào ngoài sự trang trí. (hình CLXXXI, …) Dơi có thể được biến cách từ lá, họi là lá hóa phúc, từ hoa mai gọi là mai hóa phúc, từ sen gọi là liên hóa phúc, từ quả gọi là quả hóa phúc; nhưng chủ yếu là từ hình hồi văn có tô điểm thêm hia lá gọi là hồi văn hóa phúc. Tùy theo ngẫu hứng người nghệ sĩ còn cho con dơi đi chung với rồng. Một vài chỗ thấy dơi xuất hiện ngay giữa tấm chi tiết của đồ gỗ, nhưng thường thì nằm ở các góc và giang cánh rất trang nhã.
Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thông, dơi được xem là mẫu hình được sử dụng nhiều nhất trong mỹ thuật Huế. Nhiều đến mức cảm nhận thấy có sự lạm dụng (tr. 144).
Nhưng nhờ cấu trúc thân hình với đôi cánh rộng, điều nầy cho phép nó nêu bật vẻ đẹp cân đối mẫu mực và tạo ra nên một hình mẫu hoàn hảo về mặt thiết kế và sống động trong mỹ thuật Huế.
Étant connu sous le nom scientifique (Chiroptera), la chauve-souris est un animal placentaire placé derrière les rongeurs. Pour les Occidentaux, sa préférence de vivre dans les ténèbres et la nuit est perçue comme un mauvais présage. Elle fait partie du bestiaire satanique désigné par l’Eglise. On est habitué à la voir étendre ses deux ailes et son visage grimaçant au sommet des églises comme le gardien ayant pour fonction de repousser le Mal. Parfois on la considère comme un rat volant (thiên thử hay chuột nhà trời) ou une hirondelle volant dans la nuit (chim nhạn bay đêm, phi thử). La chauve-souris est l’animal fréquemment considéré dans les légendes orientales comme l’animal ayant le caractère rusé et espiègle.
Étant un nom sino-annamite ‘bức’ (蝠) et se prononçant de la même manière que le mot ‘phúc’ (福), on est convenu à prendre la figure de l’animal pour exprimer le bonheur. C’est pourquoi la chauve-souris joue un grand rôle dans l’art vietnamien, surtout dans l’art de Huế car elle est le symbole de bonheur. On a l’habitude de grouper ensemble cinq chauve-souris (ngũ phúc) pour faire allusion à un bonheur parfait: (1) Phú 富, richesse ; (2) khang ninh 安寧 là yên lành, la paix et la santé ; (3) Thọ 壽 là sống lâu, une longue vie ; (4) hảo đức 好德 là có đức tốt, l’amour de la vertu ; (5) khảo chung mạng 考終命 là hưởng trọn tuổi trời, une mort naturelle à un âge avancé.
Selon le prêtre missionnaire Léopold Cadière, dans l’art de Huế, on voit souvent l’association de plusieurs motifs se produire de façons diverses. Tantôt il y a une simple association: la chauve-souris, tapie dans un angle, glissera ses ailes à travers les méandres de la grecque, ou bien les caractères de la longévité et du bonheur seront appliqués sur une branche de prunier, sur une fleur de pivoine etc. Ces associations ne sont pas livrées au hasard ou au caprice de l’artiste. Il y a même pour certains sujets, un code très sévère, des alliances quasi indissolubles.
C’est le cas de l’image de la chauve-souris avec un jeu de mots multiple suivant. Au mot phúc « bonheur » est souvent associé dans le langage ou en littérature, le mot khánh 慶 qui a un sens analogue « bonheur et félicitations résultant d’une faveur reçue » Le mot khánh, à son tour, est également la prononciation du caractère 磬, désignant un lithophone dans la cour royale. Il s’agit bien de la représentation d’une chauve-souris tenant dans sa gueule un lithophone agrémenté de deux glands. Ce dessin se lira « phúc khánh », ce qui signifie « bonheur et félicité ».
Au lieu du tam-tam en pierre ou du caractère de la longévité, la chauve-souris tient parfois suspendue à sa bouche une corbeille de fleurs. C’est un des « huit joyaux » ; nous l’avons vu, symbole de jouissances et de bonheur.
Au point de vue décoratif, la chauve-souris est souvent munie de deux longs glands, dơi tua qui n’ont, semble-t-il, aucun sens figuré. Elle peut se transformer en feuille, lá hóa phúc; en fleurs de pruniers, mai hóa phúc; en nénuphar, sen hóa phúc; en fruit quả hóa phúc; mais surtout en grecque, avec ou sans feuilles, hồi văn hóa phúc. La fantaisie de l’artiste se donne libre carrière avec elle, autant qu’avec le dragon. Elle coupe parfois le centre d’un panneau, mais le plus souvent, elle se tapit dans les encoignures, que ses ailes garnissent avec élégance.
Selon le chercheur Nguyễn Hữu Thông, la chauve-souris est considérée comme le modèle le plus employé dans l’art de Huế. On a l’impression d’en abuser. (p144).
Mais grâce à la structure corporelle de la chauve-souris avec de larges ailes, cela lui permet de révéler la beauté de l’équilibre exemplaire et créer un modèle parfait dans la conception et vivace dans l’art de Huế.
Known by its scientific name (Chiroptera), the bat is a placental animal ranked behind rodents. For Westerners, its preference for living in darkness and at night is seen as a bad omen. It is part of the satanic bestiary designated by the Church. We are used to seeing them spread their wings and grimace at the top of churches as guardians whose job is to ward off evil. Sometimes they are considered flying rats (thiên thử hay chuột nhà trời) or swallows flying in the night (chim nhạn bay đêm, phi thử). The bat is frequently considered in Eastern legends to be an animal with a cunning and mischievous character.
Being a Sino-Annamite name ‘bức’ (蝠) and pronounced in the same way as the word ‘phúc’ (福), it was agreed to use the figure of the animal to express happiness. This is why the bat plays an important role in Vietnamese art, especially in the art of Huế, as it is a symbol of happiness. It is customary to group five bats (ngũ phúc) together to allude to perfect happiness: (1) Phú 富, wealth; (2) khang ninh 安寧 là yên lành, peace and health; (3) Thọ 壽 là sống lâu, long life; (4) hảo đức 好德 là có đức tốt, love of virtue; (5) khảo chung mạng 考終命 là hưởng trọn tuổi trời, a natural death at an advanced age.
According to missionary priest Léopold Cadière, in Huế art, we often see several motifs combined in various ways. Sometimes there is a simple combination: a bat, lurking in a corner, will slide its wings through the meanders of a Greek key pattern, or the characters for longevity and happiness will be applied to a plum branch, a peony flower, etc. These combinations are not left to chance or the whim of the artist. For certain subjects, there is even a very strict code, with almost indissoluble alliances.
This is the case with the image of the bat, which has multiple puns associated with it. The word phúc, meaning “happiness,” is often associated in language and literature with the word khánh 慶, which has a similar meaning: “happiness and congratulations resulting from a favor received.” .“ The word khánh, in turn, is also the pronunciation of the character 磬, referring to a lithophone in the royal court. It is indeed a representation of a bat holding a lithophone decorated with two tassels in its mouth. This drawing can be read as ”phúc khánh,“ which means ”happiness and bliss. »
Instead of the stone tam-tam or the character of longevity, the bat sometimes holds a basket of flowers in its mouth. This is one of the “eight jewels”; as we have seen, it is a symbol of pleasure and happiness.
From a decorative point of view, the bat is often depicted with two long tassels, dơi tua, which seem to have no figurative meaning. It can be transformed into a leaf, lá hóa phúc; into plum blossoms, mai hóa phúc; into a water lily, sen hóa phúc; into fruit, quả hóa phúc; but above all into a Greek key, with or without leaves, hồi văn hóa phúc. The artist’s imagination runs wild with it, as much as with the dragon. It sometimes cuts through the center of a panel, but more often than not, it lurks in the corners, which its wings elegantly adorn.
According to researcher Nguyễn Hữu Thông, the bat is considered the most commonly used motif in Huế art. It seems to be overused. (p144).
But thanks to the bat’s body structure with large wings, it allows him to reveal the beauty of exemplary balance and create a perfect model in design that is enduring in Huế art.
Bibliographie:
Léopold Cadière: L’Art à Huế. Nouvelle édition Association des Amis du Vieux Huế.
Nguyễn Hữu Thông: Mỹ Thuật Huế. Nhìn từ góc độ ý nghĩa và biểu tượng trang trí.
Nhà Xuất Bản Thế Giới
